Prof. Soortkill: ‘Het is gratis om nieuwe gedachten te krijgen’

Posted on by admin
Foto’s Merlijn Doomernik

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Interview

Terwijl zijn vader ernstig ziek was, werkte professor Soortkill aan de levenslessen die hij zou doceren aan de door hem bedachte universiteit. „Alles wat ik wilde weten, weet ik nu.”

„Kijk, hier bijvoorbeeld.” Professor Soortkill, bijna dertig, een schrijver uit de Bijlmer, is opgestaan om zijn eerste dagboek uit de kast te pakken. Een zwart notitieboekje met stickers op de voorkant. Begin 2015 begon hij er dagelijks in te schrijven. „Ik wilde heel eerlijk zijn tegen mezelf. Van: deze dag was niet goed. Ik zeg wel dat ik dit wil doen met mijn leven, maar ik zit hier maar jonko te roken.”

Hij leest voor wat hij op 23 april van dat jaar schreef. „‘Succes is strategie. Vandaag besefte ik dat je tijd goed moet managen om een strategie te kunnen importeren. Tekortschieten is een gedachte die je moet loslaten. Ik laat dat vanaf nú’ – dat onderstreep ik ook – ‘helemaal los. Morgen ga ik meer input in alles steken en die input…’” Hij stopt met lezen. „O ja, want ik had een tattoo gezet, hier.”

Er was een moment tegen het eind, mijn vader stond in de woonkamer, dat hij zei: eigenlijk ben ik al dood, maar mijn geest houdt me in leven

Hij laat de zijkant van zijn middelvinger zien, en daar staat het, in dikke, cursieve letters, langs de lengte van twee kootjes. Input. „Want ik had LSD gedaan voor ik in mijn dagboek ging schrijven, en toen kwam ik tot de conclusie dat als je tijd in iets steekt, dan gaat het groeien. Dus toen heb ik dat hier getatoeëerd, als herinnering aan mezelf.”

Lief, timide mannetje

Je haalt uit het leven wat je erin stopt. Het is onderdeel van de leerstof van de Smibanese University, een door hem bedachte niet-fysieke universiteit met een lespakket voortgekomen uit wat hij oppikte uit de hiphop, uit wat hij inmiddels weet over de geschiedenis van Suriname en zijn familie en wat hij leerde door als zwarte jongen zijn weg te moeten vinden in de Bijlmer. De Smibanese University doceert discipline, zelfkennis, gezonde arrogantie en een goede planning. Je mentaliteit, je wil om te slagen, bepaalt hoe ver je komt. „Bepaal je lot of betaal een lot”, schrijft hij in zijn nieuwe boek Smibologie vol. 1: each one teach one, waarin hij zijn ideologie uiteenzet.

Zijn vader kwam op zijn tiende met twee oudere broers naar Nederland. Op vakantie in Suriname, jaren later, ontmoette hij zijn moeder, die later met hem meeging naar Amsterdam. Ze gingen wonen in Nieuw-Sloten en kregen twee kinderen; Soortkill heeft een drie jaar oudere broer.

Ik dacht: hoe meer woorden ik ken, hoe beter

Het is zeker in het eerste deel een persoonlijk boek, over zijn familiegeschiedenis en zijn jeugd. De eerste zeven jaar herinnert hij zich als gelukzalig: een crèche in Badhoevedorp, elk jaar op vakantie, zijn vader deed goede zaken als zelfstandige verzekeringsadviseur. Toen gingen zijn ouders scheiden en verhuisden de jongens met hun moeder naar Gein, de Bijlmer, waar alles anders was. Als „fragiel, lief, timide mannetje” werd hij op zijn nieuwe school gepest, het werd vechten. Hij zag daar: hoe zwarter je was, hoe zwaarder je het te verduren kreeg. „Ik hield ervan om mezelf in de zon te zien, want dan was ik lichter”, schrijft hij in het boek.

Hoe was zijn moeder? „Streng”, zegt hij, nadat hij een appel uit de goed gevulde fruitschaal in partjes heeft gesneden, kaneel erop. „Je kan ook nemen als je wil.” Echte armoede heeft hij gelukkig niet gekend, omdat ze „een strijder” was, maar als hij een nieuw PlayStation-spelletje wilde, kon hij er lang op wachten. „Ze was heel streng, en ze sprak niet veel. Dat komt ook door waar mijn ouders vandaan komen. De Surinaamse gemeenschap is: wie niet horen wil, moet maar voelen. En soms voel je al voordat je mag horen.”

Steve Jobs

Zijn opa Wim was onderwijzer in Paramaribo, zijn vader wilde vroeger journalist of schrijver worden. Ooms en tantes werkten in het onderwijs, in die huiskamers stonden grote boekenkasten. Maar hijzelf ging naar het vmbo, waar hij, zegt hij, „werd ontmoedigd om te denken. Zo ervaarde ik het. Je krijgt daar mee: je bent niet zo slim, dus maak het niet te moeilijk voor jezelf”.

Zijn moeder, dat wil hij er wel bij zeggen, stuurde hem als tiener naar de bibliotheek. Dan moest hij daarna laten zien dat hij ook daadwerkelijk iets meegenomen had. Het eerste boek dat hij leende was Ik, Grace O’Malley van Franjo Terhart. „Een boek over een dame die piraat was.” Hij overschreed de leentermijn en durfde het niet terug te brengen, bang voor de boete. „Ik heb het nog steeds.” Hij las het niet.

Het lezen begon met Walter Isaacsons biografie van Steve Jobs. Een vriend raadde het aan, hij was achttien toen. Het boek staat nu prominent rechtop naast zijn tv, de achterflap naar voren, met daarop de iconische zwart-wit-foto van de Apple-oprichter die over zijn eerste Macintosh leunt. Het boek, zo simpel is het, veranderde zijn leven. Het onderwerp leerde hem meer over de „vrije denker” die Jobs was, het proces zelf – iets lezen – leerde hem dat hij zichzelf kon onderwijzen met wat er in boeken en op internet te vinden was.

Hij wilde schrijver worden, besloot hij. „Ik was best wel determined. Nee, niet best wel, ik was héél determined.”

Hij las Bukowski – zijn roman Vrouwen staat in de liggende Billy-boekenkast van Ikea, naast onder meer Coelho’s De Alchemist, Buwalda’s Bonita Avenue, Precolonial Black Africa van Cheikh Anta Diop, de boeken van motivational speakers als Tony Robbins en Eric Thomas – en ook Je gaat het pas zien als je het doorhebt, over het leiderschap van Johan Cruijff.

De moeder van 2Pac zat in de Panther Party, de moeder van Kanye ook. Dat wist ik wel, maar ik kende de diepte ervan niet

Hij las woordenboeken. „Ik dacht: hoe meer woorden ik ken, hoe beter.” Hij googlede alle woorden die Matthijs van Nieuwkerk uitsprak bij De wereld draait door en die hij niet kende. Daarna kwam het idee voor het Smibanese woordenboek, met alle woorden en uitdrukkingen die hij en de jongens om hem heen gebruikten, en hoe ze toe te passen, omdat hij merkte dat mensen die taal interessant vonden. Hij schreef de persberichten zelf, mailde de kranten. „Ik ben zelfs naar de De wereld draait door gegaan en heb het door de brievenbus gegooid, daarzo bij die studio van ze.”

Het sloeg aan. „Ik had nog nooit zoveel geld gezien. Maar ik wist ook niet van de Belastingdienst. Dus wat gebeurde er?” Hij begint alvast te lachen. „Ik had al dat geld opgemaakt. Hele schuld.” Dit was in 2018. Hij trok bij zijn vader in, die inmiddels, na wat omzwervingen, aan het Anton de Komplein in de Bijlmer woonde. „Ik deed het niet goed. Ik moest weer bij hem wonen, ik was, hoe oud? Vier-, vijfentwintig. Ik zei dat ik schrijver wilde worden, maar ik had geen geld meer.”

Zo gebeurde het dat hij op een avond zat te blowen op een bankje aan dat plein en opkeek naar het bronzen beeld van een man, naast hem, zo’n vier meter hoog.

Anton de Kom. Wie was dat eigenlijk? Hij zocht het op. Vrijheidsstrijder, anti-kolonialist, schrijver van Wij slaven van Suriname. „Toen kwam het idee voor dit boek. Want ik was weer terug in de Bijlmer, waar ik sinds ik uit huis was gegaan niet geweest was, en ik zág de gevolgen van de slavernij. En toen dacht ik: ja, man, ik moet hier echt iets mee doen.”

How to make bruine bonen

Zijn vader werd ziek. Alvleesklierkanker. Soortkill was net weer op zichzelf gaan wonen, twee maanden voor de diagnose. Hij trok weer bij hem in, nu om zijn vader te verzorgen. Het was nog corona ook, een „blessing”, want hij kon en hoefde nergens anders heen. „En ja, dan moeten we ook praten over dingen.” Daar, in huis bij zijn vader, werkte hij aan het boek. „Het was de hele tijd desk research, field research. Dan keek ik een documentaire over Suriname uit 1972, of ik las over de coup, en dan vroeg ik: hoe was het voor jou? Soms waren zijn broers er, dan vroeg ik ook hen. Mijn generatie weet heel weinig, tenzij je echt veel gaat vragen. Maar alles wat ik wilde weten, weet ik nu.”

Minder dan een jaar nog, had de arts aanvankelijk gezegd. „Mijn vader antwoordde: dat zeg jíj. Hij wilde ook geen morfine, niks. Zijn lijfspreuk was: Aufgeber gewinnen nie, Gewinner geben nie auf. Er was een moment tegen het eind, hij stond in de woonkamer, dat hij zei: eigenlijk ben ik al dood, maar mijn geest houdt me in leven.”

Zijn vader werd opener in de laatste jaren van zijn leven, met de dood in het vooruitzicht. „Het gekke is: die periode heeft me veel vertrouwen gegeven. Hij vertelde over onze familie. Wij Surinamers, we zijn heel spiritueel. Hij zei dat hij zag welke voorouders me begeleiden. ‘Ga daar goed mee om.’”

Er is een gesprek dat hij in z’n geheel opnam met z’n telefoon. Het was woensdag, 4 augustus 2021, ze hadden die dag in het ziekenhuis te horen gekregen dat er geen behandelopties meer waren. „Dus we wisten wat er ging gebeuren.” Ondertussen was het zijn vader niet ontgaan dat het niet goed ging tussen Soortkill en zijn oudere broer. „Zijn mentaliteit was in die tijd niet goed – althans, dat vond ik, en daar hadden we een paar keer ruzie over gehad. Mijn vader hoorde dat natuurlijk, want we waren in zijn huis. Op de terugweg, in de auto, zei hij: we gaan nú met hem praten.” Tot vijf uur in de ochtend hebben we gepraat. Over het leven. Over focus. Heel praktisch ook: je moet drie hoofdtaken per dag hebben, daarnaast mag je bijtaken hebben, maar je móét drie hoofdtaken voor jezelf hebben. Mijn broer moest aantekeningen maken. Twee blaadjes heeft hij volgeschreven.”

Acht maanden voor de dood van zijn vader was Soortkill al bezig met de speech voor de begrafenis. „Hij vertelde me dat hij binnen onze familie alle uitvaarten regelde, en dat dat begonnen was toen hij zíjn vader moest begraven. Toen wist ik: oké, dit moet ik straks voor jou gaan doen. Snap je? Hij heeft me in die laatste maanden trouwens nog leren koken. Ik heb zelfs… volgens mij heb ik het hier nog.” Hij pakt er een schriftje bij en slaat het open. „How to make bruine bonen. Tjauw-min, ook. Ik kan elke dag voor mezelf koken nu.”

De eerste versie van Smibologie vol. 1: each one teach one was kort voor de dood van zijn vader af. „Ik zag hem achteruitgaan. Oké, dacht ik, het moet sneller, want ik weet dat ik na zijn dood niet echt zin heb om te schrijven.” De dag voor de dood van zijn vader lag hij naast hem in bed, de hele dag. „De volgende ochtend was hij heengegaan.” Nu heeft hij een mapje op zijn laptop met de eerste draft van zijn boek, de laatste bewerkingsdatum is 15 november 2021, de dag dat zijn vader stierf.

Mentale slavernij

De geschiedenis van Suriname, de familiegeschiedenis, de levensinstelling van zijn vader – het werd allemaal onderdeel van de leer van de Smibologie. En dan was er nog de hiphop. „Hiphop, en de hele aanleiding tot hiphop”, zegt hij. Nation of Islam, de Black Panther Party, Marcus Garvey – voorvechters in de strijd om gelijke rechten voor de Afro-Amerikaanse gemeenschap. „De moeder van 2Pac zat in de Panther Party, de moeder van Kanye ook. Dat wist ik wel, maar ik kende de diepte ervan niet. In 2018 begon ik daar alles over te lezen.”

Bij zijn vader op kantoor keek hij vroeger The Boondocks, een Amerikaanse animatieserie over een zwarte familie in een witte voorstad. Hoofdpersoon Huey is vernoemd naar Huey P. Newton. En The Game rapte in het nummer ‘Dreams’ uit 2005: „The dream of Huey Newton, that’s what I’m livin’ through”. „Ik ging dat gewoon googlen. Wie is dat?” De mede-oprichter en leider van de Black Panther Party. „Op een gegeven moment vallen de puzzelstukjes in elkaar. Een verschil met de Surinaamse gemeenschap is dat er in de Afro-Amerikaanse cultuur vorige eeuw al veel meer gesproken werd over racisme en slavernij. Vanuit hiphop kreeg ik dat allemaal mee, en toen begon ik na te denken over ons hier. O, maar eigenlijk hebben wij dat ook. Alleen ging het er nooit over, ook niet binnen de zwarte gemeenschap. Het institutioneel racisme zit heel diep, héél diep, maar het grootste probleem zit tussen de oren.” Hij haalt een zin van Bob Marley aan, uit ‘Redemption Song’: „Emancipate yourselves from mental slavery, none but ourselves can free our minds.”

Dat is hoopgevend, zegt hij. „Want het is gratis om nieuwe gedachten te krijgen. Je hoeft ook niet bij iemand aan te kloppen om te vragen: mag ik zo denken? Uiteindelijk is het mentaliteit. De Smibanese University is een mentaliteit. Je kunt je inschrijven door je die mentaliteit eigen te maken.”

Lees ook dit interview uit 2020: ‘De Bijlmer was een mijnenveld voor mij’

Een versie van dit artikel verscheen ook in de krant van 26 augustus 2023.

Related Posts

Opinie | Een polemiek waarin wat helder leek, toch nog een controle had verdiend

  • admin
  • September 28, 2024
  • 0

Het was een fraaie primeur, die NRC bracht op 29 augustus: Megaplan: in Zaandam komt een van de grootste musea ter wereld. Inderdaad, in Zaandam. De ondernemers Serge Hannecart en Ernest Mourmans vertelden hoe ze de voormalige fabriekshallen van het Hembrugterrein transformeren tot een museum, ZAMU, met 35 duizend vierkante meter expositieruimte. Dat is drie maal zo veel als het Rijksmuseum, lichtte NRC toe. Diezelfde dag verscheen op de site van Het Parool een portretterend interview met Rubiah Balsem, aangeduid als ‘kwartiermaker’ en aankomend directeur van ZAMU, waarin ze uitgebreid vertelde over het project.

Het leek een gecoördineerde publiciteitsactie, die Hans den Hartog Jager twee weken later aanzette tot een polemische aflevering van zijn rubriek Wereldkunst in het Cultureel Supplement. Zijn stelling: zulke omvangrijke, op grote namen gerichte initiatieven (‘poenmusea’) zuigen geld en energie op die beter kan worden besteed aan kleinschalige projecten. Hij verwees in zijn betoog naar de verhalen in NRC en Het Parool. Hannecart en Mourmans toonden zich – niet verwonderlijk – onaangenaam verrast. Zij verwijten Den Hartog Jager dat hij geen contact met hen heeft opgenomen (iets wat bij een opiniërende rubriek als deze niet hoeft).

Ze stuurden ook een lijst onjuistheden, waarin veel draaide om de achtergrond van de initiatiefnemers. Den Hartog Jager beschreef hen als mannen met voornamelijk zakelijke interesse, terwijl zij wezen op hun langdurige bemoeienis met kunst. Ook stelde hij, na raadpleging van de website, dat een Zwitserse galerie van Mourmans sinds 2016 inactief leek te zijn, terwijl die laatste staande houdt dat er nog steeds geregeld wordt geëxposeerd.

Den Hartog Jager schreef dat nu in Zaandam tentoongestelde werken van John Chamberlain uit die Zwitserse galerie afkomstig waren; volgens Mourmans gaat het slechts om enkele werken en zal ZAMU juist niet eerder geëxposeerde kunst tonen. Tegenover de bewering dat er bij de tot nu toe vrijgegeven namen van kunstenaars ‘nul vrouwen en nul mensen van kleur’ zitten, staat volgens Mourmans, die zegt veel met jonge kunstenaars te werken, dat er meer dan tien andere namen volgen.

Ook vinden zij dat ten onrechte de indruk wordt gewekt dat zij zelf hun project vergelijken met het Rijksmuseum terwijl dat een rekenvoorbeeld van de NRC-verslaggever was. Overigens schrijft Den Hartog Jager de constatering over het Rijksmuseum toe aan ‘deze krant’ – aan NRC dus. Wel is wat hij als citaat noemt („groter dan het Rijksmuseum”) in werkelijkheid een parafrase. Bij de hierboven genoemde punten gaat het wat mij betreft niet om feitelijke onjuistheden, maar om zaken waarvan het polemisch licht dat de auteur erop laat schijnen zo nadrukkelijk kleurt, dat het goed is als de aangevallenen er (nadien) op reageren.

Het opmerkelijkste kritiekpunt betreft passages waarin Den Hartog Jager verwijst naar het interview met Rubiah Balsem om de grootspraak van ZAMU te illustreren. Zij vergelijkt het project met musea van naam („We zetten een MoMa in de achtertuin”) en stelt dat het aantrekken van een diverse kunstenaarsgroep voor haar essentieel is. Den Hartog Jager zet dat laatste af tegen de witte mannelijke kunstenaars die in NRC werden genoemd en vraagt zich af of eigenaars en directie wel op één lijn zitten.

Bepaald niet, bleek uit de reactie van de initiatiefnemers: „Balsem heeft slechts korte tijd één dag in de week voor ZAMU contacten met de gemeente onderhouden. Directeur is ze nooit geweest en zal ze ook nimmer worden.”

Huh? Een (aanstaand) directeur in de krant die toch geen directeur is? Mourmans en Hannecart werden door de inhoud van het verhaal in Het Parool verrast, zeggen ze. „Balsem was geen woordvoerder van het project, dat wij nooit met musea als het MoMa zouden vergelijken”, zegt Mourmans. De samenwerking met Balsem is stopgezet, zegt hij. Zij zegt desgevraagd dat is vastgelegd dat ze als kwartiermaker (voor maximaal drie dagen per week) wel degelijk een uitgebreide inhoudelijke rol heeft. Ook is er volgens haar een toezegging gedaan over een toekomstig directeurschap. Over een einde van de samenwerking: „De opdracht bestaat nog. We zijn in gesprek.”

Den Hartog Jager wist niets van de onenigheid. „Anders had ik mij uiteraard niet op die uitspraken gebaseerd.” Het is dan ook wonderlijk: een lang interview met een ‘kwartiermaker’ waarin deze het woord voert over een groot project, kennelijk zonder overleg met haar opdrachtgevers. Overigens blijft Den Hartog Jager achter zijn betoog staan.

Het voor NRC pijnlijke element is dat men op de hoogte had kunnen zijn van de verdeeldheid. Na de publicatie van het artikel in Het Parool had Arjen Ribbens, de auteur van het NRC-artikel, de cultuurredactie laten weten dat het interview met Balsem barstte van de fouten en dat zij geen directeur was. Na ontvangst van het artikel van Den Hartog Jager is daar niet meer aan gedacht, zegt plaatsvervangend chef Cultuur Thomas van Huut.

Wat ook niet gebeurde, was het betoog van Den Hartog Jager voorleggen aan Ribbens, tot verbazing van die laatste. Hij kende de zaak immers goed en deze ‘Wereldkunst’ reageerde op een verhaal van hem. Zeker bij een stevig polemisch betoog zou ik de auteur van het oorspronkelijke artikel in het proces betrekken. „In dit geval hadden we het artikel inderdaad aan Ribbens moeten laten lezen”, erkent Van Huut. Een terechte conclusie. Ook wat helder lijkt (een interview in een grote krant) kan immers nog gecompliceerd blijken te liggen. Een extra check is in het belang van de auteur, het onderwerp én de lezer.

Arjen Fortuin

Reacties: [email protected]

Reageren op dit artikel kan alleen met een abonnement.
Heeft u al een abonnement, log dan hieronder in.


Column | ‘Wen er maar aan’, behalve als je rijk bent

  • admin
  • September 28, 2024
  • 0

Afgelopen woensdagochtend om half zeven vlogen zes helikopters van defensie meerdere rondjes over het dichtbevolkte Rotterdam-Zuid. Een oefening tegen ‘terreur in een stedelijke omgeving’. Rotterdam zou Rotterdam niet zijn als daar niet iets van gevonden werd; RTV Rijnmond berichtte over de tientallen geluidsoverlastklachten die bij de Milieudienst waren binnengekomen. De lokale afdeling van de VVD reageerde op X: „Legeroefeningen in Rotterdam zijn nodig voor onze veiligheid. Wen er maar aan.”

Natuurlijk wennen we eraan. Hoe kan het ook anders? Defensie doet wat haar goeddunkt, niet heel democratisch, maar met reden. Er is dreiging, er is oorlog. Defensie moet oefenen, moet kazernes en munitiedepots bouwen, en heeft daarvoor veel ruimte nodig. Zeker. Na jarenlange vrede en de ermee gepaard gaande bezuinigingen door de VVD op defensie, moeten we daar inderdaad even aan wennen. Maar in tegenstelling tot de soldaten die al oefenend op het dak van de reusachtige Maassilo landden, komt dat hooghartige zinnetje „wen er maar aan”, helemaal niet uit de lucht vallen.

Het zijn namelijk altijd dezelfde mensen die ‘er’ maar aan moeten wennen: mensen met weinig zeggenschap (lees: geld). De stedelijke oefeningen tegen terreur worden niet boven het rijke Kralingen of Hillegersberg gehouden. Oefeningen op Rotterdam-Zuid? Wen er maar aan. Door een munitiedepot je Groningse huis uit? Wen er maar aan. Oh nee, toch niet. Want pas als je jarenlang geteisterd bent door aardbevingen en genegeerd door de overheid, vindt de Kamer het te ver gaan als je ook nog eens je huis uit zou moeten vanwege tanks in je achtertuin.

Dat er ruimte nodig is voor defensie, is duidelijk. Tegelijkertijd moeten er ook asielzoekerscentra, opvangplekken, woningen, recreatieplekken, bredere infrastructuur en gezonde natuurgebieden bij. Toch lijken weinig burgers bereid iets van de eigen ruimte in te leveren om hiervoor plaats te maken. We vinden veranderingen prima, zolang het maar niet in de eigen achtertuin gebeurt. Het ‘NIMBY-syndroom’, ook wel: not in my backyard.

Het wrange is natuurlijk dat een NIMBY-gevoel pas relevant is als je überhaupt een backyard hebt. Een grote, het liefst met een hoge muur of een hek eromheen. Dan mag je onderhandelen, dan heb je invloed, dan bepaal je. Geen backyard? Of een gemeenschappelijke backyard in de vorm van een flatgalerij of een pleintje? Tja. Dan bepaalt de overheid. Wen er maar aan.

Gewenning betekent dat iets gewoon wordt en vertrouwd voelt. Door de VVD zijn we inmiddels wel vertrouwd met een afbrokkelende rechtsstaat. Gewend, aan leugens over migratie die een kabinet kunnen laten vallen. Gewend, aan de onderbuik van Henk Kamp die keihard fraudebeleid goedpraat. Gewend, aan een door mensen ‘ervaren crisis’ als rechtvaardiging voor het inzetten van een noodwet op asiel. Gewend, aan het dedain van de overheid richting het minderbedeelde (en minder witte) deel van de samenleving.

Zo raakten rijke ouders natuurlijk niet beschadigd door het Toeslagenschandaal, en kun je dus gedupeerden proberen af te kopen met 5.000 euro. Want ja, het afhandelen van bezwaren duurt te lang. De Rotterdamse metro duikt op de rijkere Noordoever muisstil een tunnel in, terwijl die op Rotterdam-Zuid bovengronds door de stad dendert. Want ja, dat was goedkoper. Treinen van de NS worden veel duurder en gaan minder vaak en op tijd rijden. Niks aan te doen. Want ja, het Rijk helpt de NS niet genoeg. Wen er maar aan.

Maar de vraag tijdens een maatschappelijke verandering zou altijd moeten zijn: wie ervaart er de meeste last van? Dat zijn altijd de mensen die zich niet tegen verandering kunnen verweren. Mensen die de overheid niet buiten de deur kunnen houden. Voor wie geopolitiek nooit een ver-van-het-bed-show is, maar via energieprijzen en legeroefeningen de huiskamer insijpelt. Mensen zonder backyard. De rijkste 20 procent van Nederland, de groep die zich volgens het CBS het meest terugtrekt in de eigen bubbel en zich het minst bemoeit met de rest van het land, hoeft ondertussen nergens aan te wennen. Want al zou alles veranderen, wanneer je backyard groot genoeg is en de muur hoog genoeg, blijft alles bij het oude.

Jonasz Dekkers is filosoof en politicoloog.


Column | Humor is ook een gesprek

  • admin
  • September 28, 2024
  • 0

Het Melkvarken van Robert Schuit en Het archief van Thomas Heerma van Voss, beide net verschenen, hebben minstens drie dingen gemeen. Eén: het woord ‘beletselteken’ komt erin voor. Twee: ze gaan over zoons en aan kanker stervende vaders. Drie: de zoons en de vaders kunnen niet met elkaar over emoties praten.

Uit Het Melkvarken: „In de duinen zullen we op de foto gaan met de hele familie. Mijn vader zal zulke grappen maken: ‘Deze foto kan wel op mijn kist.’ Daar lachen we dan om omdat lachen om ongeluk ons makkelijker afgaat dan onze emoties tonen. Mijn moeder zal haar gezicht betraand afwenden.”

In Het archief wil de vader, die steeds zieker middenin de woonkamer ligt, geen wezenlijke gesprekken voeren. Op de nogal plotselinge vraag van zijn vrouw wat hij eigenlijk van hun huwelijk vindt, zegt hij: „Ik heb geen hapklare recensie paraat.” De jongste zoon hoopt toch dat er nog iets van belang gezegd wordt. „Zoals vaker die dagen speelde irritatie op, richting mijn vader, richting mezelf. Praat niet in die algemeenheden, stel belangrijke vragen, zet de radio eens uit.”

Voor veel van mijn generatiegenoten is het ouder worden en sterven van hun ouders niet alleen een verdrietige, maar ook een frustrerende aangelegenheid. Zelf zijn ze geoefend in praten over gevoelens: dat leerden ze in therapie of coachingsessies, uit zelfhulpboeken, in gesprekken met vrienden of op LinkedIn. Dat geldt niet voor hun ouders. In ‘hun tijd’ zat bijna niemand in therapie, en praten over gevoelens hoefden en hoeven ze niet, zéker niet als man. In plaats daarvan wordt om moeilijke dingen heen gepraat, of worden ze afgedaan met een grap.

In Het Melkvarken: „Mijn vader vraagt ons op te sommen wat we hem moeten meegeven in zijn kist. Voor de zoveelste keer dreunen we op: ‘Een zaklamp. Een boormachine. Een mobiele telefoon.’” Even verderop: „Mijn vader zegt dat hij erg moest lachen om de stukjes over zijn naderende dood die hij las in mijn vorige boek.”

De zoon doet zelf mee met het grappen maken. Wanneer de kanker terug is: „‘Als ze ooit een Triviant over je leven maken’, zeg ik, ‘dan is kanker vast een van de categorieën.’”

Sommige mensen zouden zeggen dat deze mannen ‘humor als schild gebruiken’. En dat vinden ze, needless to say, slecht. In onze tijd wordt het tonen van emoties, en het bespreken ervan, als het hoogste gezien. Dat moet allemaal heel serieus en letterlijk gebeuren.

Een vriend van me heeft een zieke vader, en voelt nu de druk om met hem te praten – écht praten. Dit is iets wat ze nooit hebben gedaan en waarin ze beiden niet goed zijn. „Wat wil je dan bespreken?”, vraag ik. Dat weet hij niet. Hij heeft niet per se iets te zeggen, maar nu het einde nadert moet er toch ten minste één Echt Gesprek zijn.

Ik denk dat dit een misvatting is. Vooropgesteld: het is goed om zware onderwerpen te bespreken, en het kan pijnlijk en zonde zijn als iemand daarvoor wegduikt. Maar praten over pijn en verdriet is niet de enige vorm van intimiteit. Dat realiseert de jongste zoon in Het archief zich uiteindelijk ook. Als zijn moeder haar beklag doet over het gebrek aan „hecht contact en diepe gesprekken” in deze laatste fase, denkt hij: „Uiteraard had ze gelijk, en toch had ik het idee dat hij en ik dit ook samen deden, weliswaar vooral in stilte, maar voor intimiteit zijn niet altijd woorden nodig. En ik gunde mijn vader zijn onmogelijkheden, zijn lompheid, zijn zwijgen. Ik wilde hem juist nu geen gesprekken of gebaren opleggen waar hij nul behoefte aan had.”

In plaats daarvan eten ze chocolademousse en bekijken ze films en voetbalwedstrijden. De zoon verzorgt en observeert, de vader moppert en grapt. Over een bord ‘vergeten groentes’ die een oude vriend komt brengen: „Volkomen terecht vergeten, deze groentes.” Bij het kijken van een talkshow: „Die ijdeltuit Twan Huys heeft zijn haar laten verven.” Op de vraag van zijn zoon of hij altijd al zo vaak moest plassen: „Welnee. Ik heb Schindler’s List laatst nog zonder onderbreking gekeken.”

Ik ben geen ervaringsdeskundige – mijn ouders leven nog, en zijn niet ziek – maar al lezend in deze boeken denk ik: misschien gaat het er vooral om dat je aandacht voor elkaar hebt. Samen iets zien, horen of proeven kan net zo intiem zijn als het ontleden van je emoties. Small talk kan evenveel lading hebben als een Echt Gesprek. En humor is in dit soort situaties niet per se een schild. Het kan ook een manier zijn om ellende wat lichter te maken, of zelfs om er indirect over te ‘praten’.

Nog iets wat Het Melkvarken en Het archief gemeen hebben: door de grappen schemeren alsnog de pijn en de tederheid heen.

Floor Rusman ([email protected]) is redacteur van NRC