N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Reportage
Rechtsstaat Sinds de autoritaire president Kais Saied in Tunesië de macht naar zich heeft toegetrokken, is de onafhankelijke rechtspraak snel afgebroken. Magistraten worden massaal ontslagen of gearresteerd.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data104342547-c30f2c.jpg)
Zondagmiddag 12 februari om vijf uur telefoneert de Tunesische rechter Béchir Akremi met zijn zoon Aziz. Hij vertelt dat hij later die avond een tv-interview zal geven over de problemen bij Justitie en hoe hij maandenlang is tegengewerkt en daarna ontslagen door president Kais Saied. Ze bespreken de lijn van wat een serie van drie interviews moet worden, als dertig politiemensen in burger het huis binnenstormen. Kamers, kasten en laden worden overhoop gegooid. De laptops, telefoons en dossiers, ook die van zijn kinderen, gaan mee. „Hé Aziz, ik bel je zo even terug.”
Hieraan denkt Aziz Akremi nog elke dag rond vijven terug. „Mijn vader en ik belden elkaar dagelijks op hetzelfde tijdstip via de Signal-app”, zegt Aziz, die in Duitsland studeert. „Het voelt nog steeds gek. Vandaag zit hij precies 190 dagen gevangen op de terrorisme-afdeling van de Mornaguia-gevangenis. Alleen vanwege zijn strijd voor een onafhankelijke rechtspraak. Hij kan het zelf ook nauwelijks bevatten, hoor ik van de advocaten. Steeds herhaalt hij: waarom zit ik hier?”
De arrestatie van de gerespecteerde rechter Akremi past in de afbraak van de Tunesische rechtstaat. Kon Tunesië een paar jaar geleden nog doorgaan voor een democratie met een goeddeels onafhankelijke rechterlijke macht, onder de autoritaire president Kais Saied is daaraan in korte tijd een einde gemaakt. Tientallen rechters zijn op staande voet ontslagen, sommigen – zoals Akremi – zelfs gevangen gezet. Rechters die nog in functie zijn, zijn angstig en doen precies wat hun door Saieds regime wordt voorgeschreven.
„Rechters zijn in paniek, zeker wanneer Saied iemand publiekelijk beschuldigt”, zegt Mourad Messaoudi, een van de ontslagen rechters. „Telkens het dilemma: mijn eigen hoofd op het hakblok of een onschuldige veroordelen?”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data103003781-47e0ac.jpg)
De Europese Unie zag in de aantasting van de Tunesische rechtstaat in juni geen reden af te zien van een akkoord met Saied om migranten die naar Europa willen tegen te houden in ruil voor financiële hulp. Saied benadrukte de harde opstelling van Tunesië door groepen Afrikaanse migranten zonder pardon over de grens in Libië te laten zetten, midden in de hete woestijn.
Nieuwe grondwet
Ook het verhaal van de teloorgang van de Tunesische rechtstaat moet worden verteld, vindt Aziz. Hij gaat op zoek naar oud-collega’s van zijn vader, die daarover kunnen getuigen. Maar na enkele dagen schrijft hij: „Vertrouwen van een rechter winnen is onmogelijk. Er heerst bijna een soort paranoia. Sommigen vrezen dat hun telefoon wordt afgetapt.”
Twee oud-rechters en een advocaat die NRC benadert komen tot dezelfde conclusie: „Geen enkele rechter wil aan dit artikel meewerken. Ze zijn bang.” De enige rechter die toezegde haakt later alsnog af, omdat hij in de tussentijd een dagvaarding heeft ontvangen.
Een van de rechters in de zaken tegen mijn vader zei: ‘het is hij of ik’
Het begin van het einde van de onafhankelijke rechtspraak kondigde zich aan in juli 2021, vlak nadat Kais Saied zijn alleenheerschappij vestigde door het parlement op non-actief te stellen. De maand erop plaatste Saied 45 rechters, onder wie Akremi, onder huisarrest. Gaandeweg breidde hij zijn macht over Justitie uit. Hij ontbond de door rechters gekozen Hoge Gerechtelijke Raad, en kende zich het recht toe om rechters te benoemen. Hij schreef ook een nieuwe grondwet waarin hij de ondergeschiktheid van Justitie aan de politiek verankerde.
Begin juni vorig jaar ontsloeg Saied naast Akremi nog bijna zestig andere rechters. Daarmee brak hij ook de carrière af van Mourad Messaoudi, voorzitter van de Vereniging van Jonge Rechters. Die ervoer dat als onafwendbaar: „Voor dit systeem ben ik te compromisloos”, redeneert Messauoudi in een café vlakbij Tunis. Alleen de manier waarop: „Politiemensen barricadeerden onze kantoren in de rechtbank. Ineens konden we niet meer bij onze dossiers of persoonlijke bezittingen. Ontslagdossiers werden later gefabriceerd.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/07/data103011287-668616.jpg)
Hoewel de rechters hun ontslag met succes aanvochten, weigert de president het vonnis toe te passen. „Het niet toepassen van de wet is een misdaad, dus Saied is een misdadiger”, stelt Messaoudi. „Bizar. Officieel zijn we nog in functie. Maar we mogen niet werken en krijgen niet betaald. Collega’s en hun gezinnen worden uitgehongerd omdat ze weigeren naar het pijpen van de president te dansen. Saied heeft zijn zin gekregen: een deel van de critici binnen het rechtsapparaat is uit de weg geruimd en vervangen door zijn fans.”
Van oud-collega’s hoort Messaoudi wat er nu gebeurt. Intimidatie. Ontslagdreigingen en smeercampagnes. Een sfeer van ‘wie niet vóór mij is, is tegen mij’. „Een geur van angst.”
Ontslag of arrestatie
Het patroon, volgens Messaoudi: „Dossiers tot in detail doorspitten naar ‘fouten’. Dan de publieke opinie bewerken. De waanzinnigste beschuldigingen circuleren op Facebook. Van wraakzuchtige rechters tot magistraten die opgelegde gevangenisstraffen van tien jaar zouden ontlopen. ‘Cocaïnedealer’ en ‘corrupte grootgrondbezitter’ las ik over mijzelf. Uiteindelijk volgt dan ontslag of arrestatie. Tientallen rechters zijn er het slachtoffer van. Net als andere tegenstanders van de president.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/08/1678888.jpg)
Precies zo ging het bij rechter Akremi, concludeert Messaoudi. Ook die werd eerst zwart gemaakt. „En toen zijn populariteit een dieptepunt had bereikt, trad een kinderlijk eenvoudige logica in werking: wie Ennahda – de grootste oppositiepartij – niet veroordeelt wegens terrorisme is zelf terrorist.” Afgaand op zijn toespraken zinspeelde president Saied al maanden op Akremi’s arrestatie: bij de herdenking in februari 2022 van een politieke moord uit 2013 zei Saied: „Helaas hebben sommige rechters in de moordzaak tegen Chokri Belaïd het dossier gemanipuleerd.” Vermoedelijk zinde het hem niet dat de internationaal bekende, in terrorisme gespecialiseerde onderzoeksrechter Akremi geen bewijzen vond dat Ennahda bij de aanslag op de seculiere politicus Belaïd betrokken was.
In de onderzoeken naar twee terroristische aanslagen in 2015, eerst op het Bardo Museum in Tunis en enkele maanden later in de badplaats Sousse, nam Akremi bovendien disciplinaire maatregelen tegen de politie en de veiligheidsdiensten. Zo werd hij, zoals hij het zelf omschreef, „de vijand van de politie en veiligheidsdiensten”, van oudsher kleine, machtige koninkrijkjes in Tunesië.
Zijn vader was altijd al principieel en rechtlijnig, zegt Aziz. Dictator Ben Ali, aan de macht tot 2011, plaatste hem over naar een rechtbank op grote afstand van Tunis. „Zelfs toen hadden rechters meer ruimte dan nu. Na de revolutie was het Justitieapparaat onafhankelijk en sterk. Inmiddels worden ook de advocaten in de zaak tegen mijn vader vervolgd. Continu dagvaardingen op hun deurmat. Om een idee te geven van de sfeer: een van de rechters in de zaken tegen mijn vader zei: ‘het is hij of ik’.”
Er heerst een verstikkende sfeer, bevestigt ook Ahmed Souab, gepensioneerd rechter en nu de advocaat van oud-parlementslid en Saied-tegenstander Ghazi Ghacouachi. Terwijl hij zoekt naar zijn aansteker en sigaretten, grijpt Souab op een terras terug op zijn eigen ervaring. „Mijn oud-collega’s zijn zowel schuldig als slachtoffer. Het is een spagaat. Veel rechters vertrouw ik als individu, maar ik heb nul fiducie in het systeem.”
Hun bewegingsruimte is geminimaliseerd, analyseert hij. In 2019, maar ook vorig jaar nog, voerden de magistraten soms massaal actie. „Stakingen en manifestaties. Volgens de nieuwe grondwet mogen rechters niet eens meer staken. Niemand doet nog z’n mond open. Justitie wordt geregeerd door doodsangst en terreur. Saied heeft het apparaat volledig op zijn knieën gekregen.”
Souab was bestuursrechter onder de dictatuur van Ben Ali. Oprichter van een vakbond voor bestuursrechters en bekend van politieke gevoelige zaken, ook tegen de RCD, de partij van Ben Ali. Maar diens dictatuur verbleekt bij die van Saied, vindt Souab. „Ben Ali plaatste ‘lastige’ rechters hooguit over, Saied laat ze verhongeren. Onder Ben Ali zaten in de Hoge Gerechtelijke Raad nog een paar gekozen rechters, onder Saied nul. En Ben Ali respecteerde procedures, zelfs al was het voor de bühne. Saied geen enkele.
Onmiskenbaar heeft Justitie na de revolutie van 2011 een historische kans om zich te hervormen gemist. We hadden corruptie moeten aanpakken. Interne regels opstellen en toepassen. Het strafrecht grondig hervormen. Doodzonde dat er nooit iets met alle voorstellen is gebeurd.”
Machtsmisbruik
Ook jonge advocaten vinden dat tien jaar democratie na de zogeheten Arabische Lente in hun land ontgoochelend weinig heeft opgeleverd. Anders dan Aziz Akremi onderstrepen zij dat er veel vriendjespolitiek, machtsmisbruik en corruptie bleven bestaan. Onaanvaardbaar en onhoudbaar, stellen zij. Verontwaardigd verhaalt Nidhal Salhi, voorzitter van de Vereniging van Jonge Advocaten, in de donkere lobby van hotel Mechtel, in hartje Tunis: „Binnen het apparaat heerste een machtskliek. Ons kent ons, en daar kwamen jonge advocaten niet doorheen. Dus juichten wij de acties van Kais Saied toe.”
Salhi en zijn collega’s zagen in Saieds ‘grote schoonmaak’ aanvankelijk een nieuwe kans om een respectabele rechtsstaat op te bouwen. Maar die is voorlopig mislukt, erkent Salhi: „Qua rechten en vrijheden is ons land nu slechter af. Een eerlijk proces is een illusie. Neem mijn zaak tegen de oud-woordvoerder van het ministerie van Justitie. Puur politiek. Een soort wraak op de democratie. Procedurefouten volgen elkaar op. Advocaten zijn hun bijzondere positie kwijt. Uit angst durft de verantwoordelijke rechter zelfs geen bezoekvergunning af te geven. Die moet ik elke keer opnieuw aanvragen. Rechters zijn bang.”
