‘Nergens leef je beter dan in Europa, maar we hebben niet door dat dit op het spel staat’

‘De toekomst van Europa? Het meest waarschijnlijke scenario is een catastrofe.” Jacques Attali, tien jaar lang de briljante, manische Europa-adviseur van de socialistische Franse president François Mitterrand en daarna president van de Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling (EBRD) in Londen, zit in een kraagloos, roze linnen overhemd in zijn zomerhuis in de Provence, een uur buiten Avignon. Een grand piano, veel boeken, een bank waar twee katten overheen racen. Cicaden zingen in de struiken. Naast de open deuren is een kleine ronde tafel gedekt voor twee. Het contrast tussen de omgeving en ’s mans gedachten kon niet groter zijn.

Lees ook: Wat wordt in het Europa van vandaag de afleidingsmanoeuvre?

„Ik zit de hele zomer in de Provence”, had hij gezegd. „Kom maar hierheen.” In dit huis denkt, leest en schrijft hij en maakt hij muziek. Vanaf het terras kun je mijlenver kijken – geen ander huis te zien. Er hangen hangmatten. Onder de bomen staat een woonwagen, tot logeerkamer omgebouwd. Er is een openluchttheatertje, waar hij concerten organiseert. Attali, die zegt dat hij vier levens tegelijk leidt omdat je ze jammer genoeg niet ná elkaar kunt leiden, is geregeld als dirigent van orkesten opgetreden. „Nergens ter wereld leef je beter dan in Europa”, constateert hij. „Maar helaas we hebben niet door dat dit allemaal op het spel staat. Als we niet nu in actie komen om te beschermen wat we hebben, raken we het kwijt. Europa raakt economisch en politiek in verval.”

Attali (Algiers, 1943) wordt in november 80 jaar. Maar als prominent public intellectual schrijft hij nog wekelijks een column in de Franse krant Les Echos. Hij is actief voor ngo’s die hij zelf heeft opgericht, zoals Action pour la Faim en Positive Planet, dat wereldwijd microkrediet verstrekt aan kleine ondernemers. Hij adviseert bedrijven en politici en publiceert bijna elk jaar een boek. Het laatste heet Le monde, modes d’emploi – De wereld, gebruiksaanwijzingen. Attali is altijd bezig iedereen te vertellen wat hij moet doen. Hij voelt dat, zegt hij, als een roeping in een wereld waarin de waan van de dag steeds meer regeert en zelfs leiders amper nog vooruitkijken.

Waarom is een catastrofe een waarschijnlijk scenario voor Europa?

„Omdat we met grote problemen kampen, zoals klimaatverandering, migratie en veiligheid, en de lidstaten van de Europese Unie niet genoeg doen om die samen echt op te lossen. De problemen gaan dus niet weg. Daardoor slaagt Europa er niet in om zijn vleugels uit te slaan. Deze stagnatie voedt populisme. En dus probeert elk land zelf de problemen op te lossen. Niet als groep. Zo verliest de EU langzaam slagkracht en relevantie. We hebben het hier nog altijd beter dan elders. Negen, tien landen willen graag lid worden. Mensen uit de hele wereld willen in Europa wonen. Dat vertroebelt onze blik. We denken: zo erg is het dus niet. Maar zo is het altijd gegaan, in de geschiedenis, als een groot rijk in verval raakt: voordat het gebeurt, is het altijd the place to be. Mensen die er wonen, hebben vaak niet door hoe snel het bergafwaarts kan gaan. Zo ging het in het Habsburgse Rijk.”

En daarna neemt een ander rijk het over?

„Precies. Anderen steken dan het ‘oude’ rijk naar de kroon. Ze proberen het te passeren en te benadelen. Of ze vallen het aan. Zo’n rijk wordt onzeker en moet ineens investeren in zijn eigen verdediging. Zoals Europa nu. We worden van alle kanten gedestabiliseerd: ongecontroleerde migratie, moordende industriële concurrentie van China en Amerika, acute militaire dreiging vanuit Rusland. Dat laatste is het meest dringend. Europa heeft geen eigen defensie.”

We hebben de NAVO.

„Precies: het zijn grotendeels de Amerikanen die voor onze veiligheid zorgen. Als Donald Trump volgend jaar de verkiezingen wint, ophoudt Oekraïne te steunen en zich uit Europa terugtrekt, is Europa verloren. Sommige Europese landen, zoals Polen en misschien Nederland, zullen bilaterale defensieregelingen met de VS treffen. Anderen, zoals Frankrijk, zullen zichzelf gaan beschermen.”

Is het zo zwart-wit?

„Ja. [president] Biden en [minister van Buitenlandse Zaken] Blinken, die ik goed ken uit zijn tijd in Parijs, zijn old world people. Zij zijn de laatsten. Europeanen moeten zich voorbereiden op wat er na hen komt. Defensie is cruciaal voor Europa. Als Amerika er niet voor zorgt, moeten we het zelf doen. Dat kan maar op één manier: door een Europese defensie-unie te sluiten. En daar enorm in te investeren. Dat kan ons beschermen én onze industrie de sterke impuls geven die ze nodig heeft. Als we er straks alleen voor staan zónder Europese defensie, zijn we prooi. Voor de Amerikanen, Chinezen en Russen. We hebben de keus: doorpakken en nummer één van de wereld worden, of opgegeten worden door die drie. We hebben heel weinig tijd. We lopen nog op een heel smal paadje.”

Zijn Frankrijk en Duitsland cruciaal voor die defensie-unie, zoals ze de euro en Schengen oprichtten na de Val van de Muur?

„Ja. De EU draait nog altijd om Duitsland en Frankrijk. Maar voor zulke grote stappen heb je visionaire leiders nodig. Die hebben we niet. We hebben managers die niet vooruit kijken. Er zijn er een paar die dat wel doen, maar zij durven niet te handelen uit angst voor de populisten. Tot overmaat van ramp hebben we volgend jaar ook Europese verkiezingen. De Europese Commissie wordt een lame duck. Campagnes, benoemingen op EU-topfuncties – die dingen kosten tijd. Voor de nieuwe Commissie is ingewerkt, zijn we twee, drie jaar verder.”

Rekent u president Macron, die ooit op uw advies voor president Hollande is gaan werken, tot de visieloze leiders?

„Macron kijkt vooruit en probeert het land te hervormen, maar wordt zo tegengewerkt dat hij weinig klaarspeelt. Hij heeft nog vier jaar te gaan, maar mensen praten al over wie er na hem komt. Ook de Duitse regering is te veel met zichzelf bezig om echt Europees te zijn. Op militair gebied rennen de Duitsers in de armen van de Amerikanen. Zonder overleg met Parijs. Om een Europese defensie op te tuigen heb je een sterke Frans-Duitse as nodig. Die is er niet.”

Bent u niet te somber? Europa heeft afgelopen jaren, tegen veler verwachting in, alle crises overleefd.

„Dat klopt. Maar ditmaal zal voortmodderen ons niet helpen. Een groot verschil met de bankencrisis en andere crises is dat de VS, China en Rusland onze zwaktes nu willen uitbuiten en ons willen destabiliseren.”

Scheert u nu de VS, China en Rusland over één kam?

„Het internationale regelsysteem waar Europa decennialang van profiteerde, met zijn nucleaire regels en handelsregels en maritieme regels, verdampt. En daar werken die drie aan mee. De Amerikanen concurreren onze bedrijven kapot en willen de wereld hun normen opleggen over AI, intellectueel eigendom of het klimaat. China overspoelt de Europese markt met goedkope auto’s. Ze killen onze auto-industrie in vier, vijf jaar. Rusland wacht op de Amerikaanse verkiezingen. Het wil zijn oude rijk weer optrekken. Het zal nu geen NAVO-land in Europa aanvallen. Maar als Trump president wordt, staan de Russen op zestig kilometer van Wenen.”

Denkt u heus dat ze Hongarije dan binnenvallen?

„Dat is niet eens nodig. Ze zullen een deal sluiten met Hongarije, zodat het alles zal saboteren in de EU en elk Europees initiatief zal blokkeren. Hongarije gedraagt zich nu al zo. Ook veel Italianen, Oostenrijkers en Slowaken zijn pro-Russisch. Daarom zei ik: hoe sneller we handelen om de positie van Europa te versterken, hoe beter. De tijd dringt.”

In uw laatste boek schreef u dat er, sinds handel in de dertiende eeuw bepalend werd voor de wereld, negen machtscentra zijn geweest: Brugge, Venetië, Antwerpen, Genua, Amsterdam, Londen, Boston, New York en Los Angeles. Ligt het tiende in China?

„We leven in een scharniermoment waarin het ene ‘commandocentrum’ ondergaat en een ander het overneemt. Dat gebeurt altijd door innovatie en nieuwe communicatie- en transportmiddelen, in een klimaat van openheid en vrij ondernemerschap. Voor Europa zou het goed zijn als dat in Amerika was. In Miami of Houston, bijvoorbeeld. Maar ik denk niet dat zij de ambitie hebben om de wereld naar hun hand te zetten. Ook over China heb ik mijn twijfels, omdat het die ambitie evenmin heeft. De Chinese cultuur is, anders dan de westerse, niet universalistisch. China vergrijst. Het is geen democratie en dwingt steeds meer bedrijven in een politiek keurslijf. Allemaal geen tekenen van vitaliteit. Ik denk, kortom, dat er helemaal geen tiende machtscentrum komt. Dat is slecht nieuws voor Europa.”

Waarom?

„Als er géén machtscentrum komt, is er ook geen regelsysteem. Dat betekent ongeremd kapitalisme, waar geen rechtssysteem vat op krijgt. In zo’n wereld trekken oligarchen aan de touwtjes. Dat leidt tot politieke chaos, ofwel een onvermogen om mondiale problemen samen op te lossen, en tot meer conflicten. We drijven die kant al op. Dit is een wereld van chacun pour soi. Geen G20, maar een G0. Europa heeft alles te vrezen in zo’n scenario. We moeten inzien hoe gevaarlijk dit kan zijn, en in actie komen. Als we beven van angst, hebben we een kans.”

Wat moet Europa nog meer doen, behalve snel een echte Europese defensie optuigen?

„Onafhankelijk worden van de VS. Een echte Europese industrie opzetten waarin we Europese hi-tech bedrijven gaan financieren. De Amerikanen hebben dat gedaan met Darpa [Defense Advanced Research Projects Agency, ook bekend als Arpa], in de jaren vijftig, aan het begin van de Koude Oorlog, beheerd door het ministerie van Defensie. Ik heb tegen Macron gezegd: we hebben een Europese Darpa nodig.”

Die hebben we toch?

„Ja, de JEDI in Parijs, de Joint European Disruptive Initiative, die baanbrekende technologische ontwikkeling in Europa moet trekken.”

Ze noemen zichzelf ‘De Europese Arpa’.

„Maar er zit misschien 150 miljoen euro in, in plaats van miljarden, zoals in Amerika. Europa doet helaas veel dingen half.”

Kan de Europese interne markt overeind blijven, als wij net als de Amerikanen massaal bedrijven gaan subsidiëren? In de EU is staatssteun ongeveer taboe.

„Europese mededingingsregels helpen de Europese industrie om zeep. Jaren geleden kon dat. Maar in de keiharde mercantiele wereld van vandaag hebben we één Europees bedrijf nodig, niet 44 kleinere. Alleen grote bedrijven kunnen concurreren met Amerikaanse of Chinese bedrijven die volgepompt zijn met staatssteun. Mededingingsregels zijn een ideologie geworden. Ze benadelen Europa. Europa wordt een markt voor buitenlandse bedrijven, niet voor Europese bedrijven. Aan de ene kant besteden we astronomische bedragen aan defensie en veiligheid. Aan de andere kant kopen we wapens en materieel in Amerika! Het wordt echt tijd dat Europeanen eens wakker worden.”