N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
BRICS-bijeenkomst Nu meer landen in het ‘mondiale Zuiden’ van zich willen laten horen in economisch en politiek opzicht, zouden de BRICS ook die stem kunnen vertegenwoordigen. Als de originele vijf landen het tenminste eens worden over zo’n stap.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/08/web-2208buibrics.jpg)
Met z’n vijven hebben ze een bbp dat groter is dan dat van de G7 – de zeven vooraanstaande industriële staten – en vertegenwoordigen ze meer dan een derde van de wereldpopulatie. Maar kunnen de BRICS – Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika – dit ook omzetten in een grotere stem op het internationale politieke toneel? De samenkomst deze week in Zuid-Afrika, kan in ieder geval rekenen op flinke interesse: naast de ‘kern’ van vijf landen, zijn ook tientallen delegaties en regeringsleiders van ‘vrienden’ uitgenodigd. President Vladimir Poetin is de grote afwezige.
„De agenda voor de komende twee dagen gaat de hele wereld aan”, stelt Sanusha Naidu, als onderzoeker verbonden aan de Zuid-Afrikaanse denktank Institute for Global Dialogue. Op die agenda: vragen over uitbreiding, inniger economische samenwerking en financiële belangen.
De BRICS danken het acroniem aan een econoom van Goldman Sachs, die de term in 2001 gebruikte in een paper over hun sterke potentieel als opkomende economieën en de kansen voor investeerders. Onduidelijk is in hoeverre Brazilië, Rusland, India en China toen al onderling – informeel – in gesprek waren over hun positie in de bestaande wereldwijde politieke en economische instanties, maar in 2009 hostte Rusland de eerste formele BRIC-bijeenkomst in Jekaterinenburg. Zuid-Afrika werd in 2010 uitgenodigd zich aan te sluiten bij het overleg.
New Development Bank
Naidu omschrijft de resulterende samenwerking als die van „een groep toonaangevende landen in het mondiale Zuiden, die in het internationale politieke systeem aandacht willen voor hun posities en belangen”.
Volgens Naidu zijn de BRICS-landen vooral tevreden over de New Development Bank (NDB), opgericht in 2014. Rebecca Ray van het Boston University Global Development Policy Center ziet dat die ‘eigen’ multilaterale ontwikkelingsbank steeds populairder wordt, ook buiten de vijf formele leden. De NDB (ruim 32 miljard dollar leningen toegekend sinds oprichting in 2014) moet worden gezien als „aanvulling” op bijvoorbeeld de Wereldbank (in het fiscale jaar 2022 bijna 50 miljard dollar aan toegekende leningen), schetst de econoom.
„Voor projecten die inspelen op de ontwikkelingsdoelen en mondiale problematiek zoals klimaatverandering, is een bedrag nodig dat astronomisch veel groter is dan wat de Wereldbank kan verschaffen. Elke aanvulling daarop is welkom.” Anders dan de Wereldbank, die tegenwoordig meer fondsen beschikbaar stelt voor institutionele steun en ontwikkeling, biedt de NDB van de BRICS makkelijker geld voor wat zij „harde infrastructuurprojecten” noemt.
Pragmatisme
Inmiddels willen andere landen niet alleen van de bank lenen, maar er ook lid van worden. De Verenigde Arabische Emiraten en Bangladesh sloten zich al aan in 2021. Lidmaatschap van de ontwikkelingsbank kan los gezien worden van lidmaatschap van de BRICS, concludeert Ray. Uit de verklaringen van geïnteresseerde staten blijkt deelname aan de bank vooral een pragmatisch besluit, omdat het onder meer toegang biedt tot de besluitvorming over het verstrekken van de fondsen. „Lid worden van de BRICS zelf gaat wellicht meer over identiteit”.
BRICS stelt de vraag of de huidige wereldorde wel gelijkwaardig en inclusief is
Sanusha Naidu analist
Dan moeten de BRICS zélf het wel eens worden over die identiteit, en de positie van het blok in de wereldpolitiek. Dat is de grootste vraag die over de aankomende bijeenkomst hangt: hoe groot, en formeel, moet het verband worden? In de laatste samenkomst formuleerden de vijf lidstaten het voornemen tot uitbreiding. Volgens briefings van organisator Johannesburg zouden inmiddels veertig landen interesse hebben om lid te worden. Het is een beweging die duidt op een meer ‘bewust’ Global South, stelt Naidu. De landen willen minder afhankelijk worden van het Westen, door het heft in eigen handen te nemen.
Maar tussen de vijf landen is onderling niet helder welk doel een groter blok zou moeten dienen. „De vijf landen vielen twintig jaar geleden samen qua economische ontwikkeling. Maar er zijn grote onderlinge verschillen – in de economie die ze nu hebben, maar ook de politieke systemen die het bestuur uitmaken, en de strategische belangen”, ziet Naidu. Wat willen de individuele BRICS-leden? Willen ze een nieuwe internationale orde opbouwen of een sterkere positie verwerven in het bestaande systeem?
Brazilië
Met het aantreden van de linkse president Luiz Inácio ‘Lula’ da Silva dit jaar staat de BRICS weer hoog op de agenda in deze grootste economie van Latijns-Amerika. In tegenstelling tot zijn voorganger, de ultrarechtse president Bolsonaro onder wie Brazilië internationaal in een isolement raakte, zoekt Lula juist de internationale samenwerking op.
Als een van de oprichters tijdens zijn eerdere regeerperiode (2003-2011) vindt Lula versterking van de BRICS belangrijk. Hij heeft zich herhaaldelijk kritisch uitgesproken tegen de bestaande door het Westen gedomineerde internationale handelsovereenkomsten en invloedssfeer.
De BRICS is voor Lula een manier om een van het Westen onafhankelijker blok van landen te vormen en onderling zaken te doen. Met wereldmacht China – tevens Brazilië’s belangrijkste handelspartner – aan boord en de ruimte van uitbreiding nu ruim twintig landen zich willen aansluiten, ziet Lula meer mogelijkheden om een einde te maken aan de dominantie van de Amerikaanse dollar in de internationale handel.
Bijvoorbeeld door zaken te doen met lokale munteenheden, of in een toekomstige BRICS-munt. De versterking van de eigen BRICS-bank (waar oud-president en Lula’s protegé Dilma Rousseff vanuit Shanghai de scepter zwaait) is voor Lula een belangrijk instrument. Hij hoopt dat die in de toekomst als alternatief kan dienen voor de Amerikaans georiënteerde Wereldbank en het IMF.
„Toch is Lula’s internationale agenda breed en doet hij zowel zaken met Europa als via het Zuid-Amerikaanse handelsblok Mercosur. Ook zijn de VS belangrijk voor hem, als het erop aankomt”, zegt econoom Julia Braga van het Braziliaanse economische onderzoeksinstituut IPEA. „Hoewel hij zich ideologisch meer verwant voelt met landen in Latijns-Amerika, Afrika en Azië en daar sinds zijn aantreden vooral toenadering zoekt.”
Uitbreiding van de BRICS wordt enerzijds door Lula toegejuicht. Zo zou hij zijn invloed willen uitoefenen om bijvoorbeeld Argentinië in de BRICS toe te laten. Maar hij is ook kritisch en wil niet dat Brazilië aan invloed inlevert als er meer landen bijkomen. „Het zal voor Lula uiteindelijk veel uitmaken hoe de spelregels en criteria bepaald worden voor aansluiting. En vooral: welke landen er nu als eerste in aanmerking komen”, denkt Braga.
Rusland
Voor Rusland is de deelname aan de BRICS op dit moment een van de weinige manieren om te laten zien dat het land internationaal nog meespeelt. Het bondgenootschap is de meest wezenlijke uitdrager van de ‘multipolaire wereldorde’ die Poetin nastreeft en volgens hem tegenwicht moet bieden aan de Verenigde Staten en de door het westen geïnitieerde instituties.
Rusland heeft daarvoor ook geschikte partners in grootmacht China, de economische en demografische reus India, Zuid-Afrika en Brazilië invloedrijke poorten naar hun continent. Maar in hoeverre Rusland zelf bijdraagt aan de kracht van het blok, valt sinds Ruslands inval in Oekraïne betwijfelen.
India, China en Zuid-Afrika onthielden zich van de stemming in de VN over de motie of Rusland van het Oekraïens grondgebied moest vertrekken. Een uitgesproken ‘tegen’, daar waagden alleen andere internationaal geïsoleerde staten zoals Noord-Korea, Wit-Rusland en Syrië zich aan. Brazilië stemde zelfs tegen de inval.
Rusland pleit voor het uitbreiden van het aantal BRICS-lidstaten – waarschijnlijk deels vanuit de gedachte dat het zo het eigen speelveld kan vergroten, dat onder druk van het Westen steeds kleiner wordt.
Rusland haalt veel uit het bondgenootschap. Russische olie- en gasexport richting China en India stutten de door westerse sancties gehavende Russische economie. Ook is Rusland als gevolg van de sancties zoveel meer producten gaan importeren uit China dat de containers zich langs het spoor opstapelen en nauwelijks aan te slepen zijn.
Deze Russische afhankelijkheid roept bij analisten zelfs de discussie op of Rusland geen vazalstaat van China wordt. Uiteindelijk lijkt Beijing er weinig aan gelegen om Rusland volledig ondergeschikt te maken. Wel zijn de verhoudingen sterk verschoven.
Nu moet Poetin nog pijnlijk verstek laten gaan in Johannesburg vanwege een internationaal arrestatiebevel tegen hem, op beschuldiging van persoonlijke betrokkenheid bij de deportatie van Oekraïense kinderen. Volgens president Cyril Ramaphosa is met „wederzijdse overeenstemming” besloten dat Poetin beter in kan bellen. Maar het is geen geheim dat Poetin liever had gezien dat het bevriende Zuid-Afrika het arrestatiebevel zou negeren.
Toch blijft BRICS een vehikel voor Poetin om zich internationaal te profileren. Zijn deelname op afstand zal volgens eigen zeggen van het „hoogste niveau” zijn. En hij verheugt zich op de BRICS Games, volgend jaar juni. Daar kunnen Russische sporters zich eindelijk onder eigen vlag internationaal meten. Vanwege de oorlog en dopingschandalen kan dat op bijna geen enkel sportevenement meer.
India
New Delhi is niet per se gekant tegen expansie van het BRICS-blok, zo stelden ambtenaren van het Indiase buitenlandministerie voorafgaand aan de top. Die lijn is een reactie op het idee dat uitbreiding voor het land problematisch zou zijn, omdat het uit de koker van China komt. Wél zal India heldere afspraken willen over de criteria die worden gesteld aan eventuele toekomstige lidstaten, om te voorkomen dat de uitbreiding vooral de Chinese expansiedrift voedt.
De bilaterale relatie tussen India en China zal een belangrijk onderwerp worden aan de zijlijnen van de BRICS-top. Ze wordt getekend door een conflict over de ligging van de grens tussen de twee landen. Bovendien wil India zich nadrukkelijk profileren als tegenwicht in Azië, op economisch en strategisch vlak.
Met de BRICS heeft premier Narendra Modi er een podium bij om „de stem van het mondiale Zuiden” te vertolken. Die rol nam New Delhi dit jaar nadrukkelijk op zich, als G20-voorzitter. Onderzoeker Naidu: „Dit is het moment van India als opkomende wereldmacht – eigenlijk wil het land nu kunnen zeggen: ‘We zijn er’.” India plaatst zich nadrukkelijk niet buiten de rest van de internationale gemeenschap en gevestigde instanties, getuige bijvoorbeeld de campagne voor een eigen permanente zetel in de VN-Veiligheidsraad.
China
China’s hoogste leider Xi Jinping heeft een belangrijk gevecht te voeren in Johannesburg. Als het aan hem ligt, breiden de BRICS uit met zo veel mogelijk leden en wordt het een organisatie die zich vooral achter China’s geopolitieke doelen stelt. Grootste doel: de internationale macht van de VS verkleinen en die van China vergroten. Maar de andere BRICS-landen lenen zich daar niet zomaar voor.
Al in 2017 stelde China een zogeheten BRICS Plus-model voor, met veel meer leden, en sindsdien blijft het land daarop hameren. Daarbij geeft China ook aan dat het om meer gaat dan om puur economische samenwerking. De Engelstalige versie van de partij krant People’s Daily noemt ook politieke- en veiligheidssamenwerking. En juist dat ligt gevoelig. De andere BRICS-leden voelen er niet zonder meer voor hun lot ófwel in handen van de VS ófwel in handen van China te leggen. Zij hebben veel meer aan een zo onafhankelijk mogelijke middenpositie.
Want als de VS, de EU en landen als Japan de BRICS gaan zien als het zoveelste Chinese instrument om het Westen te ondergraven, dan wordt de bereidwilligheid om echt naar armere landen te luisteren er niet groter op.
Maar het behartigen van hun belangen is niet China’s belangrijkste doel. Steve Tsang, die aan het hoofd staat van het China Instituut van SOAS aan de Universiteit van Londen, verklaarde: „Xi Jinping probeert niet om de competitie van de VS te winnen binnen de bestaande internationale orde die wordt gedomineerd door de VS. Zijn langetermijndoel is om de wereldorde te veranderen in een (orde) waarvan China het middelpunt vormt.”
Zuid-Afrika
Als gastheer van de vijftiende BRICS-bijeenkomst zijn de ogen van de internationale gemeenschap des te meer gericht op de houding van president Ramaphosa. Maar nu hij na maanden onzekerheid liet weten dat de Russische president Vladimir Poetin niet aanwezig is, kunnen Zuid-Afrika en de andere leden zich weer richten op de zaken die voor hen van groter belang zijn. Het Afrikaanse land is grote voorstander van de uitbreiding, het sloot zich immers zelf in 2010 aan bij het samenwerkingsverband, twee jaar na de oprichting.
Toen hoorde het er eigenlijk al niet helemaal bij, vonden economen. Het land loopt ver achter op India en China. Sindsdien is het economisch alleen maar bergafwaarts gegaan, met als toppunt een enorme energiecrisis waardoor het meest geïndustrialiseerde land van Afrika soms wel de helft van de dag zonder elektriciteit zit.
„Maar de Global South bekijkt de BRICS niet alleen door de lens van Wall Street”, zegt David Monyae, directeur van het Centrum voor Afrika-China Studies (CACS). Monyae is ook werkzaam als professor politicologie en internationale betrekkingen aan de universiteit van Johannesburg. „Het gaat vooral om representatie, daarom hebben we ook landen uit andere regio’s in het continent nodig.”
Zuid-Afrika wil meer handelen in de lokale valuta of via digitale platforms met bijvoorbeeld cryptovaluta. Dat is van belang voor de ontwikkeling op het hele continent, vooral ook met het oog op de energietransitie, zegt Sanusha Naidu in de podcast The Horn. Zuid-Afrika en de overige BRICS-landen wordt verweten anti-westers te zijn, aldus Naidu, maar zij stellen enkel de vraag of de huidige wereldorde wel gelijkwaardig en inclusief is.
