Vanuit het niets de grootste partij worden kan verkeerd aflopen, weet Pieter Omtzigt

Voor Pieter Omtzigt waren er tal van redenen om het níét te doen, een nieuwe politieke partij beginnen. Het onafhankelijke Kamerlid herstelde de afgelopen twee jaar van zijn burn-out in 2021. Het afbreukrisico is groot: Omtzigt opereert in de Tweede Kamer het liefst solistisch, is op z’n best als hij zich in de inhoud kan vastbijten, zonder zich bezig te hoeven houden met de perikelen van een partij. De voorbereidingstijd tot de Kamerverkiezingen van november is ook nog heel kort, en daarmee is de kans op ongelukken bij de zoektocht naar kandidaten reëel.

Lees ook: Pieter Omtzigt: in Den Haag vaak gezien als lastpak en grillig, maar daarbuiten geprezen als grote steun en luisterend oor

Maar Pieter Omtzigt doet het toch. In een interview met de Twentse krant Tubantia kondigde hij zondagavond de partij Nieuw Sociaal Contract aan. De afgelopen zeven weken heeft Omtzigt nagedacht en ook getwijfeld, zegt hij in Tubantia. „Het idee was al wel gerijpt dat ik dit wilde doen. Maar wat wil je dan precies? En kan ik dat goede bestuur leveren?” Hoe begrijpelijk zijn twijfels ook waren, politiek gezien is dit voor Omtzigt hét moment. De oud-CDA’er kan zijn populariteit verzilveren op een moment dat een hele generatie politieke leiders met wie hij in conflict kwam, van demissionair premier Mark Rutte (VVD) tot CDA’er Wopke Hoekstra, hun vertrek hebben aangekondigd. ‘Functie elders’ domineerde de Haagse zomer, maar Omtzigt zelf gaat door.

‘Verantwoorde groei’

Omtzigt, die tientallen zetels peilt, neemt met zijn nieuwe partij een enorme gok. Vanuit het niets veel zetels halen kan slecht aflopen, leert de geschiedenis van partijen als de LPF en Forum voor Democratie, die al snel ruziënd uit elkaar vielen. „De grootste worden is niet het doel”, zegt Omtzigt in Tubantia. En ook: „We willen niet in een keer naar de 46 zetels (een peiling van I&O in juli – red.), maar een partij beginnen met verantwoorde groei.” Helemaal in de hand heeft Omtzigt dat natuurlijk niet. Hij zou ervoor kunnen kiezen niet in heel Nederland mee te doen, of met een beperkt aantal kandidaten voor zijn lijst te komen, om zo het aantal zetels te beperken.

Zelfs een lijst met ‘maar’ twintig of dertig goede kandidaten is niet eenvoudig: de deadline ligt al begin oktober. Omtzigt zegt met mensen in gesprek te zijn, maar wil de komende tijd nog actief gaan werven. De tijd voor screening en selectie is daarmee zeer beperkt. Dat is een groot verschil met nieuwkomer BBB, die in 2022 nog besloot de gemeenteraadsverkiezingen over te slaan om de Provinciale Statenverkiezingen goed voor te bereiden. Dat pakte relatief goed uit, met een grote overwinning afgelopen maart én nog weinig incidenten met BBB-Statenleden.

Inhoudelijk ligt er wel een basis voor NSC. In zijn lanceringsfilmpje op X, voorheen Twitter, zegt Omtzigt zich te willen focussen op twee kernthema’s: bestuurscultuur en bestaanszekerheid, thema’s waar hij zich als onafhankelijk Kamerlid mee profileerde. Omtzigt publiceerde begin 2021 zijn boek Een nieuw sociaal contract en maandag verscheen een zestien pagina’s tellend grondslagendocument. Daarin staat dat Nederland is „verdwaald in een technocratische politiek zonder visie, een politiek zonder ziel en een politiek zonder waarden en doel” en dat „een nieuwe politieke beweging een andere mentaliteit vergt, zowel in Den Haag als in de samenleving”.

Lees ook: Waar staat Pieter Omtzigt voor? Een analyse van zijn stemgedrag

Standpunten en stemgedrag

De kritiek van Omtzigt op de Haagse bestuurscultuur is bekend, maar op andere onderwerpen heeft hij minder duidelijke standpunten. Op zijn eigen site geeft hij dat ruiterlijk toe: „Wij zijn een partij in oprichting en er zijn nog tal van onderwerpen waar wij nog geen afwogen standpunt over geformuleerd hebben.”

Onderzoek van NRC naar het stemgedrag van Omtzigt sinds hij onafhankelijk Kamerlid werd in 2021, laat zien dat hij op sociale onderwerpen als zorg en uitkeringen links stemt, maar op veel andere thema’s behoorlijk rechts en conservatief is: Omtzigt stemde de afgelopen twee jaar het vaakst mee met de SGP en de BBB.

Dat Omtzigt op veel thema’s nog geen geprofileerd standpunt heeft is een risico, zegt Peter Kanne van I&O Research. „Hij kan kiezers van links tot rechts aanspreken, maar als hij straks met concrete plannen in zijn verkiezingsprogramma komt, kunnen mensen teleurgesteld zijn. Denk bijvoorbeeld aan linkse kiezers, als hij erg kritisch op de Europese Unie blijkt, of streng op migratie.” Tegelijkertijd is het ook de kracht van Omtzigt dat hij voor veel kiezers een alternatief is. Uit een peiling van I&O van vorige maand blijkt dat Omtzigt vooral kiezers kan weghalen bij rechtse partijen als de BBB, PVV en JA21, maar dat ook partijen als de VVD, SP, Volt en het CDA zich zorgen moeten maken.

Een ding is zeker: veel partijen zullen op een ander besluit van Omtzigt hebben gehoopt. Op X schreef BBB-leider Caroline van der Plas zondagavond dat ze „uitkijkt naar samenwerking met hem en zijn partij”. En hoewel Van der Plas een goede persoonlijke band heeft met Omtzigt, wordt hij politiek nu óók een grote rivaal. BBB schopt net als Omtzigt graag tegen heilige Haagse huisjes en Van der Plas probeerde de afgelopen maanden dan ook actief om Omtzigt bij BBB binnen te halen. Zonder succes. „Ik ben niet de politiek in gegaan om de vleesindustrie te beschermen”, zei Omtzigt er eerder over.

Voor het CDA is de partij van Omtzigt ook slecht nieuws. De nieuwe partijleider, Kamerlid Henri Bontenbal, probeerde het CDA vorige week bij zijn presentatie opnieuw in de markt te zetten als fatsoenlijke middenpartij met een sociaal gezicht. Op het thema bestaanszekerheid en normen en waarden krijgt Bontenbal in Omtzigt een geduchte concurrent. Bovendien bestaat bij een deel van de CDA-leden en -kiezers nog altijd onvrede over het vertrek van Omtzigt destijds. Zij kunnen nu de overstap maken, in het stemhokje of, in het geval van actieve CDA’ers, misschien ook wel richting de kandidatenlijst van Omtzigt.

PVV en FVD uitgesloten

De nieuwe partij van Omtzigt betekent nog iets: méér versnippering dreigt. Vooral het speelveld op rechts wordt druk: Omtzigt zal electoraal concurreren met (centrum)rechtse partijen als VVD, BBB en CDA, maar ook met het radicaal-rechtse blok (PVV, JA21, FVD, BVNL). Het kan de coalitievorming na 22 november verder bemoeilijken. In dat opzicht was het opvallend dat Omtzigt al in het interview met Tubantia samenwerking met de PVV en FVD uitsluit. Voor Omtzigt is het belangrijk dat partijen „voldoen aan de basisvoorwaarden van rechtsstatelijkheid” en daarom ziet Omtzigt samenwerking „niet gebeuren”. Die uitspraak is een risico: het kan radicaal-rechtse kiezers van een overstap weerhouden. Maar het past ook bij de politieke mentaliteit die Omtzigt wil uitstralen: principes gaan boven macht.