N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Identiteit Fabian Wolff publiceerde als Joodse auteur veel kritische artikelen over Duitsland, Israël en het jodendom en maakte daar naam mee. Onlangs bekende hij niet Joods te zijn.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data103808506-04bc60.jpg)
‘Ik ben Jood in Duitsland”, schreef Fabian Wolff in mei 2021. En dat betekent, vervolgde Wolff, „dat mensen als ik niet in dit land horen te zijn – nog steeds niet, of alweer niet, net hoe je het bekijkt”, aldus Wolff, de schrijver en columnist Maxim Biller citerend.
Met de publicatie van dat veelbesproken essay, in weekblad Die Zeit, consolideerde Wolff (1988) zijn reputatie als een van de belangrijkste jonge Joodse stemmen in Duitsland. In het stuk schrijft Wolff hoe veel Duitsers door een onvoorwaardelijke Israël-liefde min of meer hopen de Duitse schuld te ontstijgen. Maar dat grote engagement met Israël laat weinig ruimte voor andere standpunten, vond Wolff. Dit bracht hem, politiek links en met een sympathie voor de boycotbeweging BDS, die Israëlische bedrijven en instituties boycot om een betere mensenrechtensituatie voor Palestijnen af te dwingen, in de verdrukking, zo schreef hij.
Wolff, die als docent op een school in Berlijn werkt, schreef sinds 2010 voor het dagblad Jüdische Allgemeine en daarnaast ook voor de Süddeutsche Zeitung en Die Zeit. In zijn stukken en in zijn tweets kapittelde Wolff telkens weer prominente figuren uit de Joodse gemeenschap in Duitsland om hun vermeende conservatisme. Twee weken geleden verscheen zijn voorlopig laatste stuk.
In een nieuw essay, wederom op de website van Die Zeit, schrijft Wolff dat zijn Joods-zijn berust op een misverstand. Hij is niet Joods, en zijn carrière als publicist, verregaand opgebouwd op zijn identiteit als ‘Jood in Duitsland’, is voorbij. De Süddeutsche Zeitung wiste prompt al zijn bijdrages en noemde Wolff een bedrieger.
In Duitsland is het verhaal van Wolff niet alleen dat van iemand die zich in zijn familiegeschiedenis heeft vergist. Volgens vele kritische stemmen is Wolff de zoveelste fake jew, een Duitser die doet alsof hij Joods is om aan de kant van de slachtoffers te staan en niet bij de daders te horen – een na 1945 veelvoorkomende gedaanteverwisseling. In Duitsland worden dergelijke oplichters Kostümjuden genoemd – mensen die zich als Jood hebben ‘verkleed’. Wolff gebruikte zijn positie als ‘Joodse stem’ om stemming te maken tegen Israël en tegen de Joden in Duitsland, zo luidt de consensus.
Eindexamenjaar
Fabian Wolff zat al in zijn eindexamenjaar toen hij zijn nieuwe identiteit vond. Volgens zijn recente stuk in Die Zeit ging het zo: hij was fan van de komiek Larry David en keek naar het vijfde seizoen van diens serie Curb Your Enthusiasm. In de aflevering die Wolff keek, ging het om zitplaatsen in de synagoge voor de feestdagen. Wolff liep naar de keuken, waar zijn moeder stond, en vroeg: „Zijn wij eigenlijk Joods?” Zijn moeder antwoordde: „Nou ja, niet echt, maar je kent toch het verhaal van je grootmoeder.” Wolffs grootmoeder had volgens de overlevering de oorlog in Frankrijk doorgebracht, op de vlucht voor de nazi’s. Wolffs betovergrootmoeder zou in een sjtetl in Oost-Europa groot zijn geworden.
Voor Wolff viel er die dag veel op zijn plek, schrijft hij. „Een duidelijk erbij horen bestond voor mij nooit […] Duitsers traden we met wantrouwen tegemoet”, aldus Wolff. „Nu had ik een geschiedenis, nu had ik een identiteit.”
Op die identiteit bouwde de destijds achttienjarige Wolff zijn carrière en een vriendenkring. Als ‘jonge Joodse intellectueel’ ging hij hard tekeer tegen niet-Joodse Duitsers in het algemeen en tegen veel Joodse stemmen in het bijzonder. Een auteur van de Jüdische Allgemeine, Philipp Peymann Engel, schreef onlangs in een stuk met de kop Der Kostümjude: „Zo fijngevoelig, empathisch en zachtmoedig als hij zich in vele krantenstukken voordeed, zo arrogant, ultra-agressief en apodictisch fakkelde Wolff […] andere, nee, beter: anderen, die werkelijk Joods zijn, af.”
Na het overlijden van zijn moeder, in 2017, schrijft Wolff, kwam hij op het idee om zijn familiegeschiedenis nader te onderzoeken. Uiteindelijk deed hij dat, naar eigen zeggen, vorig jaar, en kwam hij erachter dat zowel zijn grootmoeder als zijn overgrootmoeder protestants waren geweest. Geen spoor van een betovergrootmoeder in een sjtetl.
Maar volgens Wolffs felste critici komt zijn bekentenis niet voort uit zijn onderzoek naar zijn familiegeschiedenis, maar wist hij allang dat zijn Joodse identiteit op een wankel fundament rustte, als hij niet al van begin af aan willens en wetens de woorden van zijn moeder interpreteerde zoals het hem uitkwam. In zijn krantenartikelen en in tweets sprak Wolff erover hoe hij opgroeide met de altijd klaarstaande „gepakte koffer” – minstens een sterke overdrijving, als je er pas op je achttiende achter komt dat je mogelijk Joodse voorouders hebt. De enige reden waarom hij nu met zijn grote bekentenis komt, aldus Wolffs critici, is dat steeds meer mensen in zijn omgeving wisten dat hij loog over zijn familie en zijn opvoeding.
Op verschillende krantenredacties in Duitsland circuleerde sinds een aantal jaar een dossier, samengesteld door een ex-vriendin van Wolff, waaruit duidelijk zou blijken dat hij zijn Joods-zijn fingeerde. In de Frankfurter Allgemeine Zeitung schreef auteur Mirna Funk dat Wolff eerst haar uitnodiging voor sederavond wilde afzeggen en, toen hij toch kwam, niets wist over de riten van die avond. Iedereen wist het, schrijft Funk, maar men wilde Wolff beschermen.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/04/data99194155-ab6b7b.jpg)
Auschwitz
In 2019 pleegde blogger Marie Sophie Hingst, destijds 31, zelfmoord, nadat zij door weekblad Der Spiegel ‘geout’ was als niet-Joods. Hingst was historica en schreef een populair blog, dat door de Financial Times bekroond werd. In haar stukken schreef ze onder meer over een grootmoeder die Auschwitz had overleefd. Bij het Israëlische Holocaustherdenkingscentrum Yad Vashem meldde Hingst 22 familieleden aan die in concentratiekampen zouden zijn omgekomen. Dat alles, zo zocht Der Spiegel uit, had Hingst verzonnen. Kort na de publicatie van het stuk werd Hingst dood gevonden in haar bed in Dublin, waar ze sinds haar studie woonde.
En zo zijn er meer gevallen van verzonnen Joodse familiegeschiedenissen. In 2018 trad de voorzitter van een Joodse gemeente in Pinneberg, een voorstad van Hamburg, af nadat Der Spiegel had onthuld dat hij zijn familiegeschiedenis bij elkaar had gefabuleerd. Zijn grootouders hadden niet de kampen overleefd, zoals hij altijd verteld had, zijn ouders waren niet Joods. Al zijn voorouders waren protestants gedoopt.
Voor het verzinnen van een biografie als Holocaust-slachtoffer bestaat een naam: het Wilkomirski-syndroom, genoemd naar Binjamin Wilkomirski. Onder die naam publiceerde een Zwitserse klarinettist in 1995 zijn memoires over zijn kinderjaren in verschillende concentratiekampen. Het boek werd lovend ontvangen, in Duitsland werd het uitgegeven door het gerenommeerde Suhrkamp. Een aantal jaar later bleken de memoires van Wilkomirski, die eigenlijk Bruno Dössekker heette, fictief te zijn.
„Als iemand in Duitsland u iets over een Joodse grootvader vertelt, weest u alstublieft op uw hoede”, zegt historica Barbara Steiner aan de telefoon. „Meestal klopt daar iets niet.”
Steiner promoveerde op een onderzoek naar niet-Joodse Duitsers die zich na 1945 tot het jodendom bekeerden, waarvan er duizenden waren. Daarvoor zijn volgens Steiner verschillende redenen: sommigen deden het voor een Joodse partner. Maar veel Duitsers dachten dat ze er bepaalde voordelen door konden behalen, bijvoorbeeld materiële herstelbetalingen. En nazi’s dachten dat ze aan vervolging konden ontsnappen door van kant te wisselen en zich als Joods voor te doen.
Steiner, die ook psychotherapeut is, vindt het belangrijk om een geval als dat van Wolff niet te pathologiseren. „Ik zou willen dat men van het idee van de Kostümjude afstapt, alsof het om iemand gaat die een toneelstukje opvoert, of om iemand die niet goed bij zijn hoofd is. Het bedrog van iemand als Wolff is een langetermijngevolg van het nationaal-socialisme”, zegt Steiner, die zelf lid is van de Joodse gemeente in Berlijn.
Volgens Steiner is filosemitisme, een overdreven betrokkenheid bij de Joodse gemeenschap en Joodse belangen, een vorm van antisemitisme. Die betrokkenheid mondt uit in een vorm van toe-eigening, en in het extreme geval van Wolff in „een vorm van geweld, omdat er een beeld van Joden geproduceerd wordt dat sterk op antisemitische clichés georiënteerd is”, zegt Steiner.
Steiner doelt onder meer op Wolffs Israël-kritische standpunten. Steiner: „Iemand als Fabian Wolff voldoet aan het beeld van een Jood zoals de Duitse maatschappij hem graag zou zien.” Dezelfde conclusie trekt auteur Mirna Funk in de FAZ: „De beste Jood in de republiek is nu eenmaal nooit een Jood, maar altijd alleen maar een Duitser.”
Een wrang bijverschijnsel van de Duitsers die zich als Joden voordoen is de grote aandacht voor precieze stambomen en afkomst bij Duitsers die zich Joods noemen. ‘Vaderjoden’, dus diegenen die wel een Joodse vader hebben maar niet, zoals de religieuze regels het voorschrijven, een Joodse moeder, worden niet snel geaccepteerd. „Het is onrechtvaardig dat het voor vaderjoden zo moeilijk is om in Joodse gemeentes binnen te komen”, zegt Steiner. „Maar dat heeft ermee te maken dat Duitsers te pas en te onpas een Joodse grootvader uit hun mouw schudden, om zichzelf te ontlasten. Iedereen heeft een Joodse grootvader en niemand heeft het gedaan? Dat triggert nu eenmaal.”
Verzonnen vlucht
Na zijn stuk in Die Zeit – met de kop ‘Mijn leven als zoon’, in een variatie op een boektitel van Philip Roth, een andere Joodse held van Wolff – vertrok Wolff naar de VS, op de vlucht voor de shitstorm die hem in Duitsland te wachten stond. Dat vertelde hij althans aan Der Spiegel. Maar, zo bleek een paar dagen later, Wolff was helemaal niet in de VS. Der Spiegel rectificeerde.
Behalve voor Wolff wordt de kwestie ook steeds pijnlijker voor Die Zeit, die Wolffs stukken afdrukte terwijl er op de redactie al twijfels zouden zijn geweest over zijn identiteit. Dat het blad toch nog Wolffs lange stuk met zijn bekentenis publiceerde, waarin hij zichzelf vooral als slachtoffer van zijn moeders misleidende woorden neerzet, stuit op veel kritiek, al helemaal nu Wolff ook over simpele dingen als zijn verblijfplaats blijkt te liegen. Zo graag wilde Die Zeit Wolffs Israël-kritiek horen, suggereert Der Spiegel, dat zijn verhalen niet kritisch tegen het licht werden gehouden.
Een onderzoek bij Die Zeit loopt nog, de voorlopige resultaten publiceerde het blad in een blog. De ex-vriendin van Wolff, die verschillende redacties op de hoogte bracht van haar twijfels aan Wolffs identiteit, pleegde in het afgelopen jaar zelfmoord, volgens Duitse media na langdurige psychische problemen. Fabian Wolff zal wellicht zijn werk als docent kunnen voorzetten, maar geen Duits medium zal nog een tekst van hem afnemen. Ook van het ‘erbij horen’ zal hij nog een tijdje gespeend blijven.
