Kinderen lunchen op een basisschool in de Tibetaanse hoofdstad Lhasa. Veel kleuters worden echter naar kostscholen gestuurd, waar ze Chinees leren.
Foto Gongga Laisong/Getty
N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Interview
Gyal Lo Tibetaanse kleuters gaan veelal naar kostscholen ver van huis. Daar leren ze Chinees en verliezen ze de band met hun cultuur. Socioloog Gyal Lo: „Ik zie dat als een teken van taal-genocide.”
Of de Tibetaanse taal en cultuur straks nog bestaan? Dr Gyal Lo, Tibetaans socioloog, heeft er een hard hoofd in. „Het ligt eraan hoe China zich politiek ontwikkelt. Als het doorgaat zoals nu, dan kan het over vijftien of twintig jaar al gedaan zijn.”
Lo woont sinds januari 2021 in Toronto, waar hij eerder sociologie studeerde. Hij vluchtte uit China toen zijn positie daar onhoudbaar werd. „Ik kwam onder steeds meer politieke druk te staan, en mijn universiteit verbrak mijn contract. Mijn advocaat ried me aan om snel uit China te vertrekken, want een rechtszaak zou ik toch nooit winnen”, vertelt Lo vanuit Toronto.
Sinds 2017 doet hij politiek gevoelig onderzoek naar kostscholen voor Tibetaanse kinderen van vier tot zes jaar. Ongeveer een miljoen etnisch Tibetaanse kinderen gaan naar kostscholen ver van huis, schat hij. Daarvan zijn er zo’n honderdduizend jonger dan zes.
Xiao Jie, als specialist verbonden aan het Chinese Onderzoeksondersinstituut voor Tibetologie in Beijing, een instituut onder de hoede van de Chinese overheid, kan of wil die cijfers niet bevestigen. Hij stelt dat de jongste kinderen de laatste jaren niet meer automatisch naar kostscholen worden gestuurd. „In de Tibetaanse Autonome Regio (TAR) is elk dorp, hoe klein ook, weer verplicht om een kleuterschool te bouwen als er kleuters in het dorp wonen”, aldus Xiao. Volgens Lo klopt dat niet: alleen in grotere plaatsen zouden er kleuterscholen worden gebouwd, maar niet in de vele afgelegen gebieden.
Bij de kostscholen gaat het niet alleen om kinderen in de TAR, maar ook om kinderen en jongeren in de uitgestrekte gebieden rondom Tibet die traditioneel deel uitmaakten van het Tibetaanse cultuurgebied. In totaal zijn er zo’n zeven miljoen Tibetanen.
Waarom bent u een onderzoek begonnen naar kostscholen in Tibet?
„Het begon met een telefoontje van mijn broer. Hij maakte zich zorgen om zijn twee kleindochters van vier en vijf jaar oud. Zij zaten op een kostschool ver van huis. Het was november 2016. Hij zei: ‘Er is iets vreemds met ze aan de hand, kun jij niet eens naar ze kijken?’
„Ik heb ze van school gehaald en heb ze nauwlettend geobserveerd. Ze omhelsden hun ouders en grootouders niet toen ze thuiskwamen. Ze toonden ook geen enkele emotie. Ze zeiden niets, ze hielden afstand. Ze zaten daar maar op hun stoeltjes. Alsof ze te gast waren in hun eigen huis.
„Ik ben een onderwijssocioloog. Ik dacht meteen: dat is echt problematisch. Als ze niet willen praten, betekent het dat ze de taal niet willen of niet meer goed kunnen spreken. Als ze met elkaar speelden, spraken ze Chinees. En dat was al na drie maanden op kostschool. Ik zie dat als een teken van wat ik noem taal-genocide. En van de genocide op hun wortels, hun afkomst. Het was de aanleiding voor mijn onderzoek.”
Wat trof u aan?
„Ik ben bij ruim vijftig scholen langs geweest, en heb me voornamelijk gericht op kinderen van vier tot zes. Soms zitten er dertig van zulke kinderen op een school, een enkele school telt er meer dan tweehonderd. Op de scholen mag tijdens de les geen Tibetaans worden gesproken.
„Het idee om kinderen al vanaf vier jaar naar kostscholen te sturen, dateert al uit 2013. Het wordt sinds 2016 ook echt in Tibet geïmplementeerd. In 2009 zijn vrijwel alle dorpsscholen gesloten. Dus toen de overheid in 2016 begon met het onderwijs voor kinderen van vier tot zes, werden die klassen toegevoegd aan de al bestaande scholen in de grotere plaatsen.
„Veel Tibetanen, 88 procent, wonen in afgelegen gebieden, ver van de plekken waar scholen zijn. Kinderen van vier of vijf zijn ook nog te klein om bijvoorbeeld acht kilometer heen en terug te lopen naar school. Dus de meeste kinderen kwamen op kostscholen terecht.
Mogen de kinderen nu echt helemaal geen Tibetaans meer spreken op school? Officieel zegt China dat er wel degelijk sprake is van tweetalig onderwijs.
„De leraren houden de leerlingen voortdurend in de gaten. Ze zien erop toe dat de kinderen alleen Chinees spreken. Ze zeggen niet hardop dat ze geen Tibetaans mogen spreken, maar ze regelen het zo dat het niet gebeurt. De school manipuleert de kinderen. Die krijgen gewoon de kans niet om Tibetaans te spreken. Alleen buiten de lessen om doen ze het nog wel. Maar er worden inmiddels ook avondcursussen gegeven aan jonge ouders, zodat ze leren om in het Chinees met hun kinderen te praten.
„Er zijn ook activiteiten om de kleuters vertrouwd te maken met de Chinese cultuur. Dan zet de lerares bijvoorbeeld een Chinese rijstkom neer, of een Chinese waaier, en dan moeten ze hun ogen dicht doen en dat voorwerp omschrijven. De leraren zijn vaak Chinees, ze spreken geen Tibetaans en kennen de Tibetaanse cultuur totaal niet.”
De leraren zien erop toe dat de kinderen alleem Chinees spreken
Kunnen ouders ook weigeren om hun kinderen vanaf hun vierde naar school te sturen?
„Dan zeggen de autoriteiten dat je kinderen later ook niet worden toegelaten tot de basisschool. En je naam wordt geschrapt uit het overheidsregister. Dat betekent dat je geen enkele aanspraak meer kunt maken op sociale voorzieningen of op diensten van de staat. Dan val je buiten het systeem. Als je dan toch nog weigert, sturen ze de politie op je af.
China zegt dat de leerlingen nu veel beter onderwijs krijgen dan op kleine schooltjes vlakbij huis. Zit daar iets in? Zijn Tibetaanse kinderen straks beter toegerust voor de toekomst?
„Toen mijn moeder in 2011 stierf, had ze haar hele leven nog nooit Chinees geld aangeraakt. Zoiets is in 2023 ondenkbaar. Tibetanen zijn afhankelijk gemaakt van het Chinese economische systeem. China geeft je wel een appel, maar ze planten geen appelboom naast je huis. Als je dan geen appel meer krijgt, ben je volledig afhankelijk van ze geworden.
„Met de kostscholen vallen Tibetanen tussen de wal en het schip. Ze passen niet echt in de Chinese maatschappij, maar ze zijn ook vervreemd van hun eigen gemeenschap. Ze hebben de praktische vaardigheden niet meer om in een dorp te kunnen overleven.
„Ze kunnen zich ook niet goed meten met de Chinese studenten. Taal behelst namelijk veel meer dan het leren van de woorden en de grammatica. Er zit een hele cultuur en een heel waardensysteem achter. Ze komen geestelijk in de moeilijkheden en presteren slechter. Dus eindigen ze steeds vaker als goedkope arbeidskrachten in Chinese steden. En dat is ook precies de bedoeling.”
Hoezo?
„Ze willen minderheden de mogelijkheden ontnemen om zich ooit nog tegen China te kunnen verzetten.”
Zijn de Tibetanen dan uitgespeeld?
„Als je ons vergelijkt met de inheemse volkeren in Canada, dan zitten we precies in een omgekeerde situatie. In Canada is er beleid voor ze gemaakt en ze krijgen financiële steun. Maar hun cultuur en taal bestaan al niet meer. Tibetanen hebben een rijke taal en cultuur, maar we krijgen geen financiële steun en geen beleidssteun.
„Als je de jongere generatie van nu volledig isoleert van hun ouders, als je ze steeds meer Chinees maakt, dan wordt het heel lastig. Dan worden ze deel van een heel andere cultuur, esthetiek en waardensysteem dan het systeem waaruit ze voortkomen. Dan hebben ze domweg geen enkele kennis van hun eigen traditie en hun cultuur meer.”
Al bijna twee jaar geleden werd de Europese Unie het eens over strengere wetgeving tegen ontbossing. Bedrijven die bijvoorbeeld koffie, soja of papier importeren, zouden voortaan zelf moeten onderzoeken of zij niet bijdragen aan ontbossing. Per 30 december gaan de nieuwe regels al officieel gelden. Toch zijn die nu meer omstreden dan ooit.
De nieuwe wet moet ervoor zorgen dat bedrijven die werken met cacao, hout en papier, palmolie, rubber, soja, koffie, en vlees aantonen dat hun producten niet afkomstig zijn van land dat illegaal is ontbost.
Weerstand tegen de EU-wetgeving was er altijd al, maar dan met name van de bedrijven die ermee te maken krijgen. Volgens de Indonesische palmoliebedrijven leidt die tot „chaos”. Veevoerbedrijven waarschuwen bijvoorbeeld voor duurdere soja door de nieuwe wet. Ook steeg de prijs voor koffie en werd dat deels verklaard door de nieuwe regels die op komst zijn.
Wat staat er precies in die ontbossingswet? Waar komt de weerstand vandaan? En hebben de bedrijven een punt?
Vier keer Nederland
Dat ontbossing een enorm probleem is, valt niet te ontkennen. Jaarlijks verdwijnt wereldwijd naar schatting 10 miljoen hectare bos. De Europese Unie is na China de grootste verantwoordelijke voor de ontbossing die wordt veroorzaakt door internationale handel, blijkt uit onderzoek van het Wereld Natuur Fonds.
Om aan de Nederlandse vraag naar grondstoffen te voldoen, is elk jaar vier keer het landoppervlak van Nederland nodig, aldus dit fonds. Bijna de helft van het oppervlak dat nodig is voor de Nederlandse vraag naar grondstoffen, ligt in landen zoals Brazilië, Kameroen en Indonesië, met een hoog risico op ontbossing. Ontbossing is een belangrijke aanjager van klimaatverandering.
Maar het is niet hout, maar vooral soja, palmolie en rundvlees dat de meeste ontbossing veroorzaakt. Daarna komen de houtproducten, cacao en koffie. Ook de invoer hiervan moet dus aan banden worden gelegd, vindt de Europese Unie. Vrijwillige afspraken binnen de betrokken sectoren en keurmerken bleken namelijk te weinig uit te halen.
Met de nieuwe regels moeten bedrijven die zulke producten importeren, aantonen dat zij niet bijdragen aan ontbossing. Dat kunnen ze bijvoorbeeld doen met geolocatiedata, die precies aangeven waar de grondstof is geproduceerd. Ook moeten ze met risicoanalyses inschatten of hun producten aan ontbossing bijdragen. Voldoen ze niet aan die regels, dan kunnen ze boetes krijgen tot 4 procent van hun jaaromzet.
Eén van de meestgehoorde bezwaren tegen de nieuwe regels gaat over de complexiteit. Internationale handel gaat vaak om lange ketens, waarbij handelaren informatie over de herkomst van producten om concurrentieredenen juist liever niet met elkaar delen. Bovendien worden zulke grondstoffen in grote hoeveelheden verhandeld, waardoor de oorsprong van bijvoorbeeld palmolie of cacao moeilijk te achterhalen is. „In één container kunnen koffieblends zitten die afkomstig zijn van duizenden afzonderlijke percelen”, zegt Pascal Hopman van de Federatie Nederlandse Levensmiddelen Industrie (FNLI).
Complexiteit van de keten
Zo is in Nederland de verpakkingssector bijzonder ongerust. Gekapt hout of zaagresten wordt gebruikt voor pulp, wat op zijn beurt weer wordt gebruikt voor papieren of kartonnen verpakkingen. „Het levert voor ons ontzettend veel extra administratieve druk op”, zegt Patrick Greveling, van de branchevereniging Groothandelaren in Papier- en verpakkingsmaterialen. Die druk heeft met de complexiteit van de keten te maken.
Een kartonnen doos heeft meerdere lagen -– -tot wel zes verschillende – die afkomstig zijn van verschillende pulpstromen. Pulp wordt gemaakt in grote silo’s waar hout bij elkaar wordt gegooid. Het is daardoor ingewikkeld om te weten welke papiervezel precies waar vandaan is gekomen. Bovendien wordt die informatie al snel beschouwd als concurrentiegevoelig. „Een verpakkingshandelaar die enkele honderden artikelen per week in Nederland importeert en ook exporteert, zal al gauw tien tot twintig extra medewerkers nodig hebben om deze missie te volbrengen”, aldus Greveling.
Ngo’s vinden het terecht dat bedrijven zelf moeten achterhalen of er ontbossing plaatsvindt door hun producten. Het is juist een mooie kans, zeggen ze, voor deze ketens om transparanter te worden. „Je kan ook geen gestolen tv of computer verkopen en zeggen: hoe moet ik dat weten?”, zegt Sergio Baffoni van het Environmental Paper Network. „Als je een verantwoordelijk bedrijf wil zijn, moet je je due diligence (onderzoek naar je keten) op orde hebben.”
Miljoenen boeren
Een ander argument tegen de EU-wet, is dat die de kleine leveranciers in verre landen het leven moeilijk zou kunnen maken. Zij hebben niet altijd het personeel om bewijsstukken te verzamelen voor hun Europese afnemers dat hun product zuiver is.
„Koffie en cacao worden voor een groot deel verbouwd door kleine boeren, met veelal kleine percelen”, zegt Hopman van de FNLI. „Er zijn miljoenen kleine boeren. De nieuwe wet brengt voor hen veel extra administratieve lasten.” Zij zouden zo, aldus Hopman, onbedoeld kunnen worden uitgesloten voor de Europese markt.
Aan de andere kant zijn er ook cacao-boeren uit Ivoorkust in Afrika die zich juist gezamenlijk publiekelijk hebben uitgesproken voor de wetgeving. Meer transparantie over de oorsprong van cacao zou hen juist kunnen helpen, schrijven ze. Zij hebben last van de complexiteit van de cacaoketen – met veel tussenhandelaren en concurrentie van illegale bedrijven die cacao verbouwen ten koste van beschermde bossen. „We willen deze kans grijpen om de cacaosector in ons land op te schonen.”
Een ander veelgehoord kritiekpunt, is dat de regels juist moeten zorgen voor een gelijk speelveld tussen Europese bedrijven, terwijl de lidstaten het nu heel verschillend oppakken. In Nederland is de NVWA aangewezen als toezichthouder voor deze wet, maar verschillende landen hebben nog niet eens een toezichthouder aangewezen. De wet gaat al per 30 december gelden. Voor kleine bedrijven is dat vanaf juni 2025.
Ook is de Europese Commissie zelf traag geweest. Zo wachten bedrijven nog steeds op beloofde extra richtlijnen over hoe zij de regels precies moeten interpreteren. Bedrijven kunnen daarnaast bijvoorbeeld nog steeds niet oefenen met het invoeren van de bewijsstukken in het Europese computersysteem dat ze zullen moeten gebruiken, omdat dit systeem er nog niet klaar voor is. „Leden van onze branchevereniging krijgen pas in de laatste week van oktober les van de NVWA over hoe ze het moeten gebruiken”, zegt Paul van den Heuvel van de branchevereniging Centrumhout. „Dan moeten ze binnen hun bedrijf de systemen er nog op aanpassen. Terwijl ze er twee maanden later aan moeten voldoen.”
Seline Meijer van het Wereld Natuur Fonds baalt van de roep om uitstel. „Wij erkennen dat op sommige punten de Europese Commissie meer duidelijkheid had moeten geven”, zegt ze. „We zien ook dat er veel wordt gevraagd van bedrijven, dat niet alles nog helemaal duidelijk is. Maar veel is ook al wél duidelijk en bedrijven kunnen daarmee aan de slag. Wij vinden het hoog tijd dat bedrijven hun verantwoordelijkheid nemen.”
Uitstel zou volgens haar het slechtste scenario zijn. Ze vreest dat er nog meer illegale ontbossing door plaats zal vinden. „We zien nu al aanwijzingen dat er wordt ingespeeld op de Europese verordening, door nu extra veel bomen te kappen. Er gaat te veel kostbare natuur verloren.”
Weinig mensen zullen de verkiezingen voor een nieuw deelstaatparlement in Brandenburg, komende zondag, zo gespannen tegemoet zien als kanselier Olaf Scholz (SPD). Net als bij de deelstaatverkiezingen in Thüringen en in Saksen eerder deze maand staat de radicaal-rechtse Alternative für Deutschland (AfD) in de peilingen op forse winst. Als de AfD ook in Brandenburg de grootste partij wordt, komt de toch al wankele positie van Scholz verder onder druk te staan.
De SPD is vanouds sterk in de deelstaat die Berlijn omkranst. Sinds de Duitse eenwording wordt Brandenburg geregeerd door sociaal-democraten, sinds elf jaar door de SPD’er Dietmar Woidke. Maar nu dreigt de SPD deze thuiswedstrijd te verliezen, en volgens de regionale SPD zitten de schuldigen in Berlijn.
Dietmar Woidke verzocht Scholz nadrukkelijk om zijn gezicht niet te laten zien tijdens de verkiezingscampagne, terwijl Scholz in de Brandenburgse hoofdstad Potsdam woont. Woidkes plaatsvervanger riep zelfs de SPD’ers in Berlijn op om niet in talkshows te verschijnen, omdat de optredens van sommigen „ondraaglijk” zouden zijn. Woidke heeft aangekondigd dat hij het bijltje erbij neergooit als de SPD niet de grootste partij wordt. Kort voor de verkiezingen staat de SPD op zo’n 25 procent in de peilingen, de AfD op zo’n twee procentpunten meer.
Wissel
Al na de verkiezingsuitslagen in Thüringen en Saksen, waar de SPD uiterst magere resultaten behaalde, klonk grote ontevredenheid over de sociaal-democraten in Berlijn, maar met het oog op de verkiezingen in Brandenburg werd de kritiek niet al te openlijk geventileerd. Na die verkiezingen zal dergelijke discretie verdwijnen. En Woidke heeft goede reden om zijn moeizame verkiezingscampagne te wijten aan Olaf Scholz: volgens een peiling vindt de helft van de Brandenburgers Woidke een goede minister-president. Ze zouden opnieuw op hem stemmen, ware het niet dat de SPD in Berlijn er volgens de kiezers een puinhoop van maakt. Volgens een recente peiling van de ZDF is 77 procent van hen ontevreden over het werk van Scholz.
Een jaar voor de Bondsdagverkiezingen, die gepland zijn in september 2025, is de deelstaatverkiezing in Brandenburg de laatste barometer voor de landelijke verkiezingen. Mogelijk zijn ze al beslissend voor Scholz’ politieke toekomst. In de SPD gaan stemmen op om hem als lijsttrekker voor de volgende verkiezingen te vervangen, naar voorbeeld van de presidentskandidatenwissel bij de Amerikaanse Democraten. Veel SPD-Bondsdagleden vrezen voor hun baan, als in 2025 slechts tweederde of minder van de huidige fractie wordt herkozen. SPD-coryfee Franz Müntefering zei in de krant Tagesspiegel dat het lijsttrekkerschap nog niet vaststaat. Maar net als in de VS is het ook in Duitsland zeer ongebruikelijk om een zittend regeringsleider onder druk te laten afzien van zijn lijsttrekkerschap.
Conflicten in coalitie
De voornaamste kritiek op Scholz, van zowel partijgenoten als van kiezers, is dat hij onvoldoende de leiding neemt. Dat uit zich voor de Duitse burger in het voortdurende conflict in de coalitie van SPD, Groenen en FDP. Op geen enkel dossier lijken de drie partijen het eens te worden zonder eerst openlijk en langdurig te ruziën. Met name de Groenen en de liberale FDP, die ideologisch het verst uit elkaar liggen, lijken elkaar geen enkele concessie meer te gunnen. Scholz laat zijn coalitiepartners rustig begaan – alsof hij denkt dat hij er als lachende derde electorale winst mee kan behalen.
Maar de houding van Scholz, wiens rol er uit bestaat om de strijdende Groenen en FDP weer met elkaar aan tafel te krijgen, is volgens veel van zijn partijgenoten veel te passief. De sociaal-democratische plannen waarmee Scholz in 2021 werd verkozen, waaronder betaalbare woningen en vaste pensioenen, komen maar mondjesmaat van de grond. Door het SPD-bestuur wordt Scholz nu openlijk gedwongen om in het resterende jaar de SPD-agenda door te zetten.
Met argwaan bekeken
De kritiek uit de eigen partij weegt des te zwaarder omdat Scholz door een groot deel van de sociaal-democraten altijd al als technocraat werd beschouwd en met enige argwaan bekeken.
Scholz deed in 2019 vergeefs een gooi naar het partijvoorzitterschap. In 2020 werd hij lijsttrekker van de partij, omdat hij als minister van Financiën in het laatste kabinet Merkel relatief bekend was en bovendien op veel ervaring kon bogen. „Wie leiding bestelt, krijgt leiding”, recyclede Scholz in 2021 een slogan die hij eerder gebruikte om burgemeester van Hamburg te worden. In 2021 won Scholz de Bondsdagverkiezingen tegen alle verwachtingen in, mede dankzij ongelukkige campagnes van zijn concurrenten Armin Laschet (CDU) en Annalena Baerbock (Groenen).
Als kanselier zou Scholz tenminste de nodige ervaring en politiek vakmanschap kunnen laten zien, was de overtuiging van SPD’ers en ook Scholz’ eigen pitch. Maar partijgenoten én kiezers twijfelen nu juist daaraan. Voor een voormalig minister van Financiën was het oordeel van het constitutioneel hof in Karlsruhe, dat de eerste begroting van de coalitie als onwettig bestempelde, een pijnlijke afgang. Ook in de begroting voor 2025 ontbreken nog zo’n 12 miljard euro.
Symbolische grenscontroles
Vorig jaar verkondigde Scholz dat hij „grootscheeps” uitgeprocedeerde asielzoekers wilde laten uitzetten. In augustus pleegde juist een asielzoeker die uitgezet had moeten worden een dodelijke aanslag in Solingen, waarop de regering Scholz enigszins symbolische grenscontroles invoerde. Ook economisch loopt het niet goed: van de G7-landen herstelt Duitsland het langzaamst van de corona-dip. Om concurrerend te blijven moet Europa fors investeren, verkondigde oud-voorzitter van de Europese Centrale Bank Mario Draghi twee weken geleden, en hij leek daarmee niet in de laatste plaats Duitsland te bedoelen. Maar onder Scholz en diens conservatieve minister van Financiën Christian Lindner (FDP) zullen zulke investeringen niet plaatsvinden.
„Ik wil vechten”, zei Scholz onlangs in een interview bij tv-zender ZDF. Niet dat Scholz zich erg onder de indruk toont van de alomtegenwoordige kritiek: hij denkt dat hij het tij binnen een jaar nog kan keren. De christen-democraten benoemden deze week CDU-voorzitter Friedrich Merz tot lijsttrekker, in de peilingen ligt de CDU op royale winst. Maar Merz is grillig, maakt nogal eens verbale uitglijders, en heeft anders dan Scholz geen enkele regeringservaring. Mogelijk denkt Scholz dat hij stoïcijns moet afwachten. Dat zijn concurrenten het net als in 2021 voor zichzelf zullen verbruien en hij uiteindelijk toch weer komt bovendrijven.
Toen het tot de Armeense inwoners van Nagorno-Karabach in september 2023 doordrong dat ze hun huizen moesten ontvluchten, lieten sommigen teksten achter op de muren. Boodschappen voor de Azerbeidzjaanse troepen, die hun stad belegerden en niet zouden aarzelen om de huizen te plunderen. „Alsjeblieft, maak niets kapot”, schreef iemand. „Mijn thuis, ik zal je niet vergeten, je blijft altijd in mijn hart”, schreef een ander.
Maar Elina Sjamchalova kon het niet over haar hart verkrijgen om de muren van haar huis te bekladden. In plaats daarvan hing ze een briefje op de voordeur met de tekst: „Wij waren hier. Wij zijn hier. Wij zullen hier zijn.” Ze pakte een paar tassen met kleding, zocht belangrijke documenten bij elkaar en sloopte de harddisk met familiefoto’s uit haar computer. Daarna filmde ze het hele huis, tot en met de struiken in de tuin. „Als aandenken aan alles wat we hadden.”
Een jaar na haar vlucht uit Nagorno-Karabach zit de blonde veertiger in een witte zomerjurk op een terras in de Armeense hoofdstad Jerevan. De econoom en moeder van twee is een van de ruim 100.000 Armeniërs die vluchtten voor de Azerbeidzjaanse aanval. „Mijn man was een wrak. Tien jaar had hij aan ons huis gebouwd en nu moesten we alles achterlaten. Maar wat konden we doen? De Azerbeidzjanen waren veel sterker. We hadden de keuze tussen ons huis of ons leven.”
Dit is wat er vorig jaar gebeurde:
Beloftes
Volgens de Azerbeidzjaanse president Ilham Aliyev was het doel van de operatie om de ‘constitutionele orde’ te herstellen in zijn land, en het al decennialang betwiste gebied voor eens en altijd onder Azerbeidzjaanse controle te brengen. Daarbij beriep hij zich op het feit dat Nagorno-Karabach internationaal als Azerbeidzjaans wordt erkend en geen soevereine status had. Niettemin leidde het geweld en de snelheid waarmee de etnische Armeniërs werden verdreven, in het Westen tot geschokte reacties. Maar actie bleef uit.
Azerbeidzjan temperde de internationale zorgen met de belofte dat de rechten van de Armeniërs zouden worden „gegarandeerd”, als zij zouden integreren en Azerbeidzjaans staatsburgerschap accepteerden. „Wij hebben de Armeense gemeenschap van Karabach onze visie op reïntegratie gepresenteerd, inclusief het waarborgen van hun rechten wat betreft religie, onderwijs en cultuur”, zei president Aliyev twee dagen na de invasie.
Maar gezien de lange geschiedenis van etnisch geweld tussen beide volkeren, hechtten slechts weinig Armeniërs waarde aan Aliyevs beloftes. „Als we waren gebleven, dan hadden ze ons zeker vermoord. In het beste geval in onze eigen huizen”, zegt een jonge Karabachse vrouw, die anoniem wil blijven. Volgens Elina Sjamchalova was de operatie goed gepland. „Eerst hongerden ze ons uit en verzwakten ze ons, daarna vielen ze ons aan en verdreven ze ons. Het was allemaal tot in de puntjes uitgedacht.” Aliyev hield echter vol dat Azerbeidzjan de Armeense bevolking niet heeft gedwongen te vertrekken, en dat Armeense burgers geen doelwit waren van de aanval.
Leger verslagen
Liana Sargsian (49) en haar zoon Gor (13) waren op de dag van de aanval net in de schuilkelder onder hun flat aangekomen, toen een Azerbeidzjaanse raket hun woonblok verwoestte. De geschiedenisdocent zit met haar zoon en moeder op de bank van haar eenvoudige huurwoning in Jerevan. Op tafel staan schalen met fruit en Armeense baklava voor het bezoek. Een krakende ventilator zorg voor verkoeling in de nazomerhitte.
Liana’s echtgenoot Arthur werd door de kracht van de explosie weggeblazen, maar overleefde wonderwel. „God heeft me gered”, zegt hij met een blik op het Christusbeeld op het dressoir naast de tv. Het is een van de weinige bezittingen die het gezin meenam op de vlucht. De media toonden beelden van Liana’s moeder na de raketinslag, de roodgeverfde haren onder het stof. Nu zit de kleine, oude vrouw ineengedoken op de bank in Jerevan.
<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Het gezin van Liana Sargsian, met moeder Asja en zoon Gor, in hun huurwoning in Jerevan. ” data-figure-id=”0″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Het gezin van Liana Sargsian, met moeder Asja en zoon Gor, in hun huurwoning in Jerevan. ” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/09/17130504/web-2109ZATnws_Karabach_Liana1.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-20.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-18.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-19.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-20.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-21.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/HiY3CkMGNTCUdyXRPe-vVO9XHE0=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/09/17130504/web-2109ZATnws_Karabach_Liana1.jpg 1920w”>Het gezin van Liana Sargsian, met moeder Asja en zoon Gor, in hun huurwoning in Jerevan.
<figure aria-labelledby="figcaption-1" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Liana’s echtgenoot Arthur vocht als militair in het leger en wilde niet herkenbaar op de foto.” data-figure-id=”1″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Liana’s echtgenoot Arthur vocht als militair in het leger en wilde niet herkenbaar op de foto.” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-1.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/09/17130506/web-2109ZATnws_Karabach_Liana2.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-24.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-22.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-23.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-24.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-25.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/494jYVO3go6az5g4edHwhpx82n4=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/09/17130506/web-2109ZATnws_Karabach_Liana2.jpg 1920w”>Liana’s echtgenoot Arthur vocht als militair in het leger en wilde niet herkenbaar op de foto.
Foto’s Karapet Sahakyan
„Toen duidelijk werd dat ons leger was verslagen, beseften we dat we niet konden blijven”, zegt Liana. Ze konden de Azerbeidzjaanse militairen de stad zien binnenkomen, vergezeld door Russische vredessoldaten. Pas toen voelde Liana echte angst. „De Russen moesten ons beschermen, maar ze kwamen samen met onze vijand.” Het gezin vertrok op 25 september als laatste van hun woonblok.
Het regende op de dag van vertrek. „Ik weet nog dat ik dacht dat God om ons huilde”, vertelt Liana met tranen in haar ogen. „Sommigen zeggen dat we die dag onze stad begroeven. De lange stroom auto’s vormde de begrafenisstoet.” Twee dagen stonden ze in de file om weg te komen. In de explosie bij het tankstation kwamen haar broer en 17-jarige neefje om het leven. Pas na weken vond de familie hun lichamen terug in een mortuarium in Armenië.
‘Lenteschoonmaak’
Ondanks zijn geruststellingen aan de buitenwereld, deed Aliyev na de inname van Stepanakert geen moeite zijn ware intenties te verhullen. De verlaten stad kreeg de Azerbeidzjaanse naam ‘Chankendi’. Armeense overheidsgebouwen, winkels en hotels werden afgebroken of voorzien van Azerbeidzjaanse teksten en symbolen. Het voetbalstadion kreeg een make over in kleuren van de Azerbeidzjaanse vlag en Armeense straatnamen werden door Azerbeidzjaanse vervangen. Een van de straten werd volgens mediaberichten vernoemd naar de Turkse militair Enver Pasha, berucht om zijn rol in de Armeense genocide van 1915.
<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="below" data-description="De Azerbeidzjaanse president Ilham Aliyev poseert bij de vlag van Artsach (Armeens Karabach) op de grond van het presidentieel paleis van de niet-erkende enclave.” data-figure-id=”0″ data-variant=”row”><img alt data-description="De Azerbeidzjaanse president Ilham Aliyev poseert bij de vlag van Artsach (Armeens Karabach) op de grond van het presidentieel paleis van de niet-erkende enclave.” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-3.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/09/17141436/web-2109ZATnws_Karabach_PROPAGANDA2.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-28.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-26.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-27.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-28.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-29.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/4t52lxOysf7yCJ3g1Nf_WvWlkbU=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/09/17141436/web-2109ZATnws_Karabach_PROPAGANDA2.jpg 1920w”>De Azerbeidzjaanse president Ilham Aliyev poseert bij de vlag van Artsach (Armeens Karabach) op de grond van het presidentieel paleis van de niet-erkende enclave.
<figure aria-labelledby="figcaption-1" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Militaire parade in de hoofdstad van Karabach, na de aanval omgedoopt tot Chankendi, de Azerbeidzjaanse naam van de stad.” data-figure-id=”1″ data-variant=”row”><img alt data-description="Militaire parade in de hoofdstad van Karabach, na de aanval omgedoopt tot Chankendi, de Azerbeidzjaanse naam van de stad.” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-4.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/09/17141331/web-2109ZATnws_Karabach_PROPAGANDA1.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-32.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-30.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-31.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-32.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-33.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/NmyEDOUxP3nscwN9U4R7YxIlWQg=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/09/17141331/web-2109ZATnws_Karabach_PROPAGANDA1.jpg 1920w”>Militaire parade in de hoofdstad van Karabach, na de aanval omgedoopt tot Chankendi, de Azerbeidzjaanse naam van de stad.
<figure aria-labelledby="figcaption-2" class="figure" data-captionposition="below" data-description="President Aliyev ontsteekt een lentevuur ter ere van de islamitische feestdag Novruz en om de overwinning op de Armeniërs te vieren.” data-figure-id=”2″ data-variant=”row”><img alt data-description="President Aliyev ontsteekt een lentevuur ter ere van de islamitische feestdag Novruz en om de overwinning op de Armeniërs te vieren.” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-5.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/09/17141442/web-2109ZATnws_Karabach_PROPAGANDA3.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-36.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-34.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-35.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-36.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/09/een-jaar-na-de-exodus-we-moesten-kiezen-tussen-ons-huis-of-ons-leven-37.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/H5YI4z62ofwCuANLs5jqJZH2_Mg=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/09/17141442/web-2109ZATnws_Karabach_PROPAGANDA3.jpg 1920w”>President Aliyev ontsteekt een lentevuur ter ere van de islamitische feestdag Novruz en om de overwinning op de Armeniërs te vieren.Foto’s Persafdeling van de Azerbeidzjaanse president
Tijdens een overwinningsbezoek aan Stepanakert in oktober 2023 plantte de Azerbeidzjaanse president Aliyev zijn voeten opzichtig op de Karabachse vlag en noemde hij gearresteerde Armeense bestuurders „clowns”, die nu „theedrinken in Azerbeidzjaanse gevangenissen.” Tijdens een tweede bezoek aan de stad, afgelopen maart, prees hij de „vernietiging van het duivelsnest.” Bij het ontsteken van een lentevuur stelde hij dat „er geen spoor meer is van de separatisten. Dit vuur zorgt voor de laatste schoonmaak.”
Voordeur
Sinds de overname staan Azerbeidzjaanse sociale media vol filmpjes waarop de plundering en vernieling van Armeense huizen te zien is. Huisraad is op straat gegooid, de interieurs van huizen en winkels zijn kapotgeslagen. Op andere filmpjes is te zien hoe Azerbeidzjanen de spot drijven met Armeense bezittingen.
Het was op de Azerbeidzjaanse sociale media dat Elina Sjamchalova haar huis terugzag. Ze pakt haar telefoon en toont het filmpje. Daarop is te zien hoe iemand de voordeur van haar huis opent en door de kamers loopt. Het huis is een ravage, overal liggen spullen. „Misschien zochten ze iets van waarde, geld of sieraden? Ik weet het niet”, zegt Elina met rode ogen. De harde rockmuziek die onder de beelden is gemonteerd, maakt haar misselijk. „Het lijkt wel een oorlogsfilm, alsof we terroristen zijn.” Ze denkt dat Azerbeidzjanen de video’s opzettelijk online verspreiden uit leedvermaak en ter intimidatie. „Zij weten heel goed dat wij dit ook zien.”
Video van het geplunderde huis van Elina SjamchalovaBron Telegram
Kort na de inname lanceerde Aliyev een kostbaar overheidsprogramma om Azerbeidzjaanse burgers in de verlaten steden te vestigen. Voor sommige Azerbeidzjanen betekent dit de terugkeer naar de grond, waarvan Armeniërs hen begin jaren 90 na een bloedige oorlog verdreven. Anderen worden gelokt met gratis studie en huisvesting. Volgens Azerbeidzjaanse bronnen had de steenrijke Aliyev in 2023 omgerekend ruim 6 miljard euro gereserveerd voor de opknapbeurt van de „bevrijde gebieden”.
Al maanden zijn werkzaamheden aan de gang om Stepanakert/Chankendi klaar te maken voor Azerbeidzjaanse bewoning. Armeense gebouwen en woonhuizen worden gesloopt, of verbouwd naar Azerbeidzjaanse stijl en smaak. Met veel tamtam berichtten Azerbeidzjaanse propagandamedia over de afbraak van het Armeense parlementsgebouw.
In een poging het lege Stepanakert te bevolken, tekende Aliyev enkele weken na de invasie een decreet voor de oprichting van een prestigieuze, nieuwe universiteit. Afgelopen maanden werd volop gebouwd om de college- en slaapzalen te voltooien voor de komst van zo’n 1.200 Azerbeidzjaanse studenten. Zij moeten dit najaar hun studie beginnen. Om plaats te maken voor een universiteitspark ging het woonblok van de familie Sargsian tegen de vlakte, zo is te zien op satellietbeelden . Het enige wat ] hen rest is de sleutel van hun voordeur. Nog steeds kan Liana haar vertrek nog nauwelijks bevatten. „Wie kon ooit denken dat Artsach [de Armeense naam van Karabach, red.] zonder Armeniërs zou blijven? Misschien gebeurt er op een dag een wonder en keren we weer terug. Maar onder Azerbeidzjaans bestuur? Dat nooit.”
De universiteit van Karabach en de omliggende grond worden grondig verbouwd om Azerbeidzjaanse studenten te ontvangen. Een wijk moest plaatsmaken voor een park.Beeld Planetlabs
Een van de flats die door Azerbeidzjaanse bouwvakkers tot studentenhuis wordt verbouwd, is eigendom van de 47-jarige Gayane Agyajanian. De moeder van vier vluchtte met haar man op 25 september 2023, twee dagen na de invasie. Nu woont het gezin in een appartementje in de Armeense hoofdstad Jerevan, dat ze maar net kunnen betalen. Dat haar huis binnenkort onderdak zal bieden aan Azerbeidzjaanse studenten, maakt Gayane verdrietig en razend tegelijk. „Ze denken dat ze onbestraft hun gang kunnen gaan. Maar wij zullen sterker worden en de Azerbeidzjaan, die onze slaapkamer komt bezetten, zal op een dag de prijs betalen.” Ze kijkt naar haar dochtertje, dat in een rood zomerjurkje door de kamer huppelt. Het meisje werd geboren tijdens de oorlog van 2020. „Vier jaar oud en dan al twee oorlogen en een blokkade meegemaakt”, mompelt Gayane met betraande ogen.
Liana Sargsian toont de sleutels van haar huis in Stepanakert.Foto Karapet Sahakyan
Begraafplaatsen
Ook buiten de hoofdstad Stepanakert is de destructie groot. Azerbeidzjaanse bouwvakkers maakten de afgelopen maanden Armeense dorpen met de grond gelijk, kerken en begraafplaatsen werden vernietigd: soms uit wraak, soms om plaats te maken voor infrastructuur om de regio te ontsluiten. Onderzoeksgroep Caucasus Heritage Watch, verbonden aan de Amerikaanse Cornell University, heeft grote zorgen over de schaal en snelheid waarmee Armeens erfgoed verdwijnt. Met behulp van satellietbeelden brengen de onderzoekers de toegebrachte schade in kaart. In haar laatste rapport signaleert de groep een toename van 75 procent in de vernietiging van historische erfgoed.
„Dit is een land dat nul tolerantie heeft voor Armeens erfgoed. De schaal van de vernietiging is enorm”, zegt Lori Khatchadourian, archeoloog en oprichter van de onderzoeksgroep, per Zoom-gesprek vanuit New York. Khatchadourian trekt de vergelijking met de vernielingen in Bosnië door de Serviërs en die van Oeigoers erfgoed door China. Hoewel het gaat om een etnisch-territoriaal conflict, speelt religieuze animositeit volgens haar zeker een rol. „We zien kerken die tot moskeeën worden omgebouwd en Armeense religieuze symbolen die worden vernield.” Ook worden Armeense monumenten gepresenteerd als Azerbeidzjaans.
Het gebouw waar het parlement zetelde van het separatistische Armeense zelfbestuur van Karabach. Het gebouw is inmiddels afgebroken.Beeld Planetlabs
Misdaden tegen de menselijkheid
Volgens internationale juristen heeft Azerbeidzjan zich met de blokkade en de militaire bliksemoperatie schuldig gemaakt aan ernstige mensenrechtenschendingen. „Deze mensen zijn niet vrijwillig vertrokken”, zegt de Canadees-Armeense mensenrechtenadvocaat Sheila Paylan in een café in Jerevan. „Er is sprake van gedwongen ontheemding, maar ook van deportatie, omdat de vluchtelingen een staatsgrens overstaken. Dat is een misdaad tegen de menselijkheid”, oordeelt Paylan, die 15 jaarwerkzaam was als juridisch adviseur voor de VN. Ze reageert schamper op Aliyevs verweer, dat hij het recht had om de territoriale integriteit van zijn land te herstellen. „De claim van Azerbeidzjan wordt internationaal niet betwist, maar herstel van territoriale integriteit is geen grond om misdaden te plegen. Bovendien was er op moment van de aanval een vredesproces gaande.”
Aliyevs wraakzuchtige uitspraken bewijzen volgens Paylan bovendien dat de president geen boodschap heeft aan het lot van de Armeniërs of aan internationale mensenrechtenverdragen. „Hij doet geen enkele poging om de rechten van de Armeniërs te waarborgen. Integendeel, hij voelt zich onoverwinnelijk en laat geen gelegenheid voorbij gaan om de wereld zijn macht te laten zien.”
Hoewel de politieke reactie op de Armeense exodus minimaal was, is de vraag of Azerbeidzjan juridisch vrijuit zal gaan. Een maand na de overname van Karabach ratificeerde Armenië het Statuut van Rome, waarmee het land dit jaar lid werd van het Internationaal Strafhof in Den Haag. Advocaten bereiden verschillende rechtszaken voor en dit voorjaar verzocht de Armeens-Amerikaanse organisatie Truth and Justice Centre het Strafhof formeel onderzoek naar oorlogsmisdaden te starten. Het moment is gevoelig: in november is Azerbeidzjan gastland van de internationale VN-Klimaatconferentie COP29. Internationale mensenrechtenorganisaties roepen op tot een boycot.
Ondertussen valt de integratie in Armenië de getraumatiseerde Karabach-Armeniërs zwaar. Woningen zijn schaars en duur, werk is moeilijk te vinden en ze missen het contact met elkaar in hun eigen groep en dialect. En hoewel de Karabach-Armeens paspoort hebben, voelen veel vluchtelingen zich door de overheid behandeld als tweederangsburgers en klagen ze over discriminatie. Dat Rusland noch het Westen ingreep, stemt velen verbitterd. Maar praten over de wandaden die Armeniërs dertig jaar geleden pleegden tegen Azerbeidzjanen, is voor velen dan weer een brug te ver.
Tegen beter weten in wil Gayane geloven in een duurzame oplossing voor haar volk, als nodig met wapens „Ik weet dat het recht van de sterkste heerst in de wereld en dat gerechtigheid ver te zoeken is. Dan moeten wij ons dus beter bewapenen om Azerbeidzjan op afstand te houden.” Net als de overige, ruim 100.000 Armeniërs van Karabach, hoopt ze vurig ooit terug te keren naar haar geboortegrond. „Al is het over tien jaar, het maakt mij niet uit. Ik hoef mijn huis niet terug, ik wil alleen een plek voor mijn graf.”
Familie Sargsian‘Van Poetin hadden we al niets te verwachten, maar waar was het Westen toen wij werden verdreven?’
Het gezin van de 72-jarige Laura Sargsian ontvluchtte Stepanakert, nadat een raket op hun huis was neergekomen. Met haar dochter Lilia, schoonzoon Igor en haar twee kleindochters Inessa en Vanessa bewoont de wiskundedocent nu een schamel tweekamerappartement aan de rand van Jerevan. Het leven in Armenië valt zwaar en rondkomen is moeilijk.
Vanessa speelt piano en Inessa de qanun, een traditioneel Armeens snaarinstrument. „In Karabach won Inessa prijzen als soliste, maar in Jerevan heeft ze het moeilijk”, vertelt moeder Lilia. „Hoewel ze binnenkort naar het conservatorium mag, raakt ze haar harp nauwelijks meer aan. Ze wil naar huis.” Lilia’s echtgenoot Igor zat bij het Karabachse leger en vocht tot aan de onvermijdelijke capitulatie. Uit angst voor represailles, verbrandde het gezin de militaire uniformen en begroeven ze de insignes en medailles. „Voor de mannen is het zwaar. Ze zaten bij het leger en vochten voor ons land. Nu zijn ze niet alleen hun baan kwijt, maar ook hun eer”, zegt Lilia.
Foto Karapet Sahakyan
Aan een apart tafeltje zit Igor Sargsian te briesen van ingehouden woede. Hij windt zich op over de slappe opstelling van het Westen en het uitblijven van westerse sancties tegen Azerbeidzjan. „Van Poetin hadden we al niets te verwachten, maar waar was het Westen toen wij werden verdreven? Jullie hebben altijd je mond vol van mensenrechten en democratie, maar jullie lieten Aliyev zijn gang gaan. En waarom? Omdat hij jullie olie en gas verkoopt.”
Mher Avanesian – voetbalcoach‘Hoeveel ton verf hij er ook op smeert, het stadion blijft Armeens en is het resultaat van mijn werk’
Voormalig stervoetballer Mher Avanesian is coach en voorzitter van Lernayin Artsach, de club van Karabach die in 1927 werd opgericht. „Voetbal is heel belangrijk voor de Armeniërs van Karabach en het stadion was onze trots”, vertelt Avanesian op de voetbalacademie van Jerevan, waar zijn club onderdak kreeg na de vlucht. Zijn blik glijdt somber over de voetbalvelden, als hij vertelt over de blokkade. „Het team viel uit elkaar. Een deel zat in het leger en vocht tegen de Azerbeidzjanen, een ander deel zat in Jerevan en kon niet terug naar huis. Maar we speelden door, tot we moesten vluchten.” Een 25-jarige aanvaller stierf tijdens de vlucht. De rest van de bijna honderd medewerkers van de club zit nu in Jerevan.
Mher weet nog dat ten tijde van de Sovjet-Unie Armeniërs en Azerbeidzjanen samen speelden in één team. „Ook met Russen en Oekraïners en andere nationaliteiten. Er wordt wel gezegd dat sport mensen verenigt, maar nu is zoiets ondenkbaar.” Zijn gezicht klaar op als hij herinneringen ophaalt aan de mooie momenten uit zijn loopbaan. Zoals in 2019, toen Nagorno-Karabach gastheer was van de CONIFA, de internationale cup voor niet-erkende staten. Mher glundert van trots als hij terugdenkt aan die dagen, ook al versloeg het team van Zuid-Ossetië (in Georgië) dat van West-Armenië.
Het voetbalstadion van Stepanakert. Inmiddels is het overgeverfd in Azerbeidzjaanse kleuren en staat er ‘Karabach is Azerbeidzjan’ op geschreven.Beeld Planetlabs
Inmiddels heeft Azerbeidzjan het stadion van Karabach in de eigen kleuren overgeschilderd en de tekst ‘Karabach is Azerbeidzjan’ aangebracht. „Aliyev weet hoeveel wij van voetbal houden”, zegt Mher. „Daarom organiseerde hij meteen een voetbaltoernooi om ons zijn overwinning in te wrijven. Maar hoeveel ton verf hij er ook op smeert, het stadion blijft Armeens en is het resultaat van mijn werk.”
Nune Arakelian‘Mensen vinden het misschien raar, maar wij geloofden echt dat we een toekomst hadden in Karabach’
Nune ontvangt tussen de dozen, want op de dag van het interview is ze met haar zoon bezig met verhuizen. „We mochten dit appartement lenen van een Armeniër die in Duitsland woont en wilde helpen. We konden een jaar blijven, maar nu komt hij weer terug en moesten we iets anders zoeken.” Haar hele leven werkte de 52-jarige Nune als docent Russisch op de Armeense universiteit van Karabach, die werd gesticht in 1991 en standhield tijdens de oorlog die volgde. Ze doceerde Russische literatuur, maar nu voelt ze zich door datzelfde Rusland verraden. „Wij Armeniërs waren altijd met de Russen, al vanaf de zeventiende eeuw. Om ons te beschermen tegen de Turken en Azerbeidzjanen. Maar Rusland heeft niets teruggedaan om ons te helpen.”
Met dank aan donaties van de Armeense diaspora had haar faculteit net een opknapbeurt gehad. „Eindelijk hadden we nieuwe lokalen en computers, maar we konden er maar een jaar gebruik van maken. Mensen vinden het misschien raar, maar wij geloofden echt dat we een toekomst hadden in Karabach. En dat geloven we nog steeds.” Nune vertrok met haar zoon, haar invalide moeder en twee katten. „Ik had een grote bibliotheek. Ik wilde nog een boodschap voor de Azerbeidjzanen achterlaten op de muur. ‘Lees deze boeken en leer ervan’, maar ik heb het jammer genoeg niet gedaan.
Naast haar werk aan de universiteit hielp Nune bij een dierenasiel buiten de stad. „Toen Azerbeidzjan de blokkade begon, hadden we geen brandstof meer. Maar we wilden de dieren niet in de steek laten en liepen erheen.” Een Russisch-Armeense vriendin die met haar de dieren verzorgde, was een van de weinigen die achterbleef toen de Azerbeidzjanen de stad veroverde. „Ze zei dat ze de dieren niet in de steek kon laten. Via het Rode Kruis [dat hielp met de evacuatie] hebben we nog een keer contact gehad. Daarna werd het stil.” Tot Nune haar vriendin terugzag in een programma op de Azerbeidzjaanse staatstv. „Ze zei dat ze blij was dat de Azerbeidzjanen haar van ons hadden bevrijd. Maar ik weet dat ze dat moest zeggen en ze het niet meende.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data90222538-c54050.jpg)
