Rutte telt in het buitenland mee – tot nu toe

Twee weken geleden ontving Mark Rutte zes NAVO-leiders in het Catshuis voor een etentje, op verzoek van NAVO-chef Jens Stoltenberg. Er moest onenigheid uit de weg geruimd worden, zodat, de NAVO-top, die deze dinsdag in Litouwen begint, een overtuigende demonstratie van eendracht en steun voor Oekraïne kan worden.

Het ‘pre-summit’-etentje was een symbool van Rutte’s internationale positie. Met dertien jaar ervaring was hij, met de Hongaar Viktor Orbán, de langstzittende Europese leider. In hét internationale vraagstuk van 2022 – steun voor Oekraïne – speelde hij een vooraanstaande rol. Hij maakte zich niet alleen sterk voor financiële steun en Nederlandse wapenleveranties, maar bemiddelde ook bij de vorming van coalities rond de levering van steeds geavanceerdere wapensystemen. In de NAVO was zijn aanzien bovendien gestegen omdat Nederland zich eindelijk aan de NAVO-uitgavennorm wilde houden.

Ook aan Europese vergadertafels is Rutte een van de leidende figuren geworden. Binnen de EU werd hij vaak geraadpleegd bij het voorbereiden van compromissen en werd hij een centrale speler, die voortdurend met collega-leiders belt en appt. Twee weken geleden nog, was het Rutte die samen met de Italiaanse premier Giorgia Meloni en voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen naar Tunesië vloog om een deal over migranten uit te onderhandelen.

De afgelopen weken maakten duidelijk: Rutte telt in het buitenland mee. En sinds maandag is ook duidelijk: vanaf nu zal die invloed rap afnemen.

Lees ook: Internationaal wordt goed naar Rutte geluisterd

Als hij deze dinsdag arriveert op de NAVO-top in Litouwen is hij niet alleen demissionair, maar ook een man op weg naar de uitgang. De Nederlandse steun voor Oekraïne zal niet onmiddellijk wegvallen – het Oekraïne-beleid van Rutte IV kon op brede steun rekenen van Kamer en publiek. Nederland speelt daarnaast een belangrijke rol in het organiseren van trainingen op gevechtsvliegtuig F-16 voor Oekraïense piloten. De trainingen, die deze zomer in Roemenië moeten beginnen en de voorloper zijn van de levering van moderne gevechtsvliegtuigen aan Kyiv, gaan vermoedelijk gewoon door.

Rutte droeg ook bij aan het diplomatieke offensief van de Oekraïne-coalitie in het ‘mondiale zuiden’, waar veel landen niet willen kiezen tussen Kyiv en Moskou. Rutte sprak vorig maand met regeringsleiders in Namibië en Zuid-Afrika niet alleen over Nederlandse handelsbelangen, maar ook over Oekraïne en het belang van internationale principes, zoals de soevereiniteit van landen.

Eerst wantrouwend naar Europa

Zijn rol als internationale spelverdeler was voor Rutte niet vanzelfsprekend. In zijn beginjaren werd zijn verhouding met Europa gekenmerkt door een wederzijds wantrouwen. Van de Nederlandse premier richting een Brussel dat steeds meer van hem moest en hem in moeilijkheden bracht door de steunpakketten voor Griekenland. En van de rest van de EU richting een premier aan het hoofd van een gedoogcoalitie (met de PVV) die expliciet eurosceptisch was.

Zijn rol als internationale spelverdeler was voor Rutte niet vanzelfsprekend

Ook Rutte zelf deinsde niet terug voor een eurosceptische uithaal hier en daar. Het Europees Parlement was volgens hem een „feestcommissie op zoek naar een feest”, de Commissie een „anonieme, formele en onpersoonlijke bestuurslaag waar nationale soevereiniteit wordt verruild voor ‘Brusselse’ regels”. Europa, vond Rutte aanvankelijk, moest zich vooral bezighouden met economie en markt en verder zo min mogelijk doen.

Lees ook: Rutte ging weleens naar Brussel in een hoody

In 2018 moest hij in een speech toegeven: zijn gedachten waren inmiddels wel wat „geëvolueerd”. De EU, vond Rutte nu, was óók belangrijk als waardengemeenschap, voor het garanderen van veiligheid en de rechtsstaat. Meer dan een persoonlijke ‘Werdegang’ waren het vooral de omstandigheden die Rutte daartoe dwongen. Onder invloed van een eindeloze reeks crises ontdekte de premier dat hij simpelweg niet zonder Europa kon – en hij het als hij het slim aanpakte goed voor zijn eigen belang in kon zetten.

MH17 en migratiedeal als sleutelmomenten

Partijgenoten wijzen twee momenten aan die zijn denken over het belang van internationale politiek en het belang van Europa sterk hebben beïnvloed. Na het neerhalen van vlucht MH17 in de zomer van 2014 boven Oekraïne kreeg hij veel steun van andere landen. Die solidariteit deed hem iets.

Een tweede sleutelmoment was de aanloop naar de migratiedeal met Turkije in 2016. Samen met toenmalig bondskanselier Angela Merkel stond Rutte aan de basis van dat akkoord dat de migratiestroom richting Europa moest beperken. Dat het sluiten van een deal lukte, de crisissfeer in Europa wegebde en ook het aantal vluchtelingen in Nederland afnam, gaf het Europa-gevoel van Rutte een flinke boost. De EU, zo leek hij zich te realiseren, was niet alleen een hindermacht. Het bleek ook een instrument waarmee hij zelf iets kon bereiken

Zo groeide Rutte de afgelopen jaren uit tot een ritselaar in Brussel, steeds op zoek naar een nieuw probleem dat hij kon oplossen. Op Europese toppen had hij zichtbaar plezier in het onderhandelingsspel en in het bemiddelen tussen opponenten. Internationale journalisten dromden na afloop samen voor een gevatte quote van de Nederlandse premier.

Mr. No

Ruttes status versterkte ook de positie van Nederland in Brussel. Maar ook daarbij speelden externe factoren een belangrijke rol, bovenal het vertrek van het Verenigd Koninkrijk in 2016. Ruttes uitspraak Brexit „te haten vanuit alle hoeken” werd in de Europese pers veel geciteerd. Voor Nederland viel een cruciale Europese partner weg achter wiens rug men in moeilijke discussies graag ging schuilen.

Het zette Nederland meer in de wind – zichtbaar tijdens de felle onderhandelingen over een coronaherstel-fonds toen Rutte internationaal naar analogie van de Britse ex-premier Margaret Thatcher tot Mr. No werd omgedoopt. Dat het fonds er kwam kon Rutte niet verhinderen. Maar ook in die onderhandeling kreeg hij deels zijn zin: een speciale rechtsstaattoets werd aan het fonds toegevoegd, die nog steeds verhindert dat Polen en Hongarije subsidies krijgen.

Zo slaagde Nederland er steeds beter in zijn plek te vinden na Brexit, als een scharnier tussen Frankrijk en Duitsland. Rutte speelde daarin een cruciale rol, niet in de laatste plaats door zijn uitstekende verhoudingen met collega-regeringsleiders. Vooral met ex-bondskanselier Angela Merkel en de Franse president Emmanuel Macron werden de banden nauw. En zeker sinds het aantreden van Rutte IV speelde Nederland in Brussel volgens ambtenaren en diplomaten een opvallend constructieve, positieve rol en wist het daarmee veel gedaan te krijgen.

Ongelegen moment

Het vertrek van Rutte zet dat nu allemaal op losse schroeven. Al in 2019 constateerde Instituut Clingendael dat de Nederlandse diplomatie zwaar leunde op de persoon Rutte en dat een eventueel vertrek het gezag van Nederland internationaal flink zou aantasten. Nu Ruttes status sindsdien alleen maar gegroeid is, is ook het gat dat hij achterlaat nog groter.

Acuut betekent de val van het kabinet dat er nu een demissionair premier verschijnt tijdens een belangrijke NAVO-top in Vilnius deze dinsdag. Later dit jaar wachten belangrijke Europese discussies over het hervormen van de begrotingsregels, een extra bijdrage aan de Europese meerjarenbegroting en een nieuw asielstelsel. Over al die onderwerpen heeft Nederland nogal een uitgesproken mening, maar met een demissionair kabinet klinkt die stem aan de onderhandelingstafel een stuk zwakker.

De politieke onzekerheid in Nederland komt ondertussen ook voor Brussel op een uiterst ongelegen moment. Vooral omdat de situatie ook in andere invloedrijke EU-landen op het moment allerminst stabiel is: in Duitsland vecht een driepartijencoalitie elkaar de tent uit, in Frankrijk ligt de president zwaar onder vuur en in Spanje, dat onlangs het EU-voorzitterschap overnam, wacht een spannende verkiezing.

Nederland was onder leiding van Rutte de afgelopen jaren een betrouwbare factor. Dat in Den Haag nu waarschijnlijk een jaar geen nieuw kabinet zit, is ook voor de EU onhandig. Later dit jaar volgen ook belangrijke gesprekken over de eventuele toetreding van Oekraïne, Moldavië en een handvol Balkanlanden tot de EU.

En Rutte zelf? Dat zijn naam genoemd wordt voor een Europese topfunctie is al lang geen geheim meer en juist komend jaar breekt in Brussel het transferseizoen aan waarin alle posities opnieuw verdeeld gaan worden. Vooral voor de positie van NAVO-baas en voorzitter van de Europese Raad lijkt Rutte het meest geknipt. Zelf heeft hij ambities in die richting altijd stellig ontkend.