Rutte IV: het huwelijk zonder liefde is beëindigd

Een politiek verstandshuwelijk waar nooit veel liefde van uitging strandde vrijdagavond, vlak voor het Haagse zomerreces. De sfeer rond de onderhandelingen over nieuwe asiel- en migratiemaatregelen was in het kabinet-Rutte IV al de hele week om te snijden, maar vrijdag gloorde er weer enige hoop toen signalen naar buiten kwamen over een mogelijk compromis. Tevergeefs, want even na acht uur kwam het bericht dat de onderhandelingen stopten: Rutte’s vierde kabinet is gevallen.

Lees het laatste nieuws over de val van Kabinet-Rutte IV in ons liveblog: Kabinet-Rutte IV gevallen

Het was Rutte zelf die een hoofdrol nam in de val, door zich bij de onderhandelingen deze week van een hele nieuwe kant te laten zien. De premier, die jarenlang het imago met zich meedroeg van dealtjesmaker en politieke allemansvriend, bepleitte alleen het eigen VVD-standpunt en hij bracht daarmee het voortbestaan van zijn vierde kabinet welbewust in gevaar. Rutte dreigde dat als zijn coalitiepartners D66 en ChristenUnie niet zouden instemmen met een wettelijke beperking op nareizigers van vluchtelingen die al in Nederland zijn, hij dat voorstel vrijdag in de ministerraad ter stemming zou brengen. Dat is nieuw voor Rutte: een ultimatum en dreigement ineen. Een coalitiekabinet streeft naar consensus over alle besluiten die voorliggen, hoe gevoelig en controversieel ook. Een hoofdelijke stemming van de twintig aanwezige ministers zou al op voorhand tot een onherstelbare vertrouwensbreuk leiden. ChristenUnie en D66, zo was de taxatie rond het Binnenhof, zouden dat niet willen meemaken en uit het kabinet stappen. De VVD en CDA, die in het asieldossier diametraal tegenover CU en D66 staan, hebben numeriek een meerderheid in de Trêveszaal: elf tegen negen.

Een dag later, tijdens het nachtelijke beraad op donderdag, bond Rutte nog in. Hij maakte excuses voor zijn optreden de avond ervoor en trok het voorstel om te gaan stemmen weer in. Maar een oplossing voor het asielvraagstuk was er nog altijd niet.

De volgende formatie dreigt bij voorbaat al de moeilijkste ooit te worden, de vorige was al de langste ooit

En het onverwacht felle optreden van Rutte had de sfeer tussen de partijen doen omslaan. Wilde Rutte nog wel door, als hij er zo hard inging? Konden de partijen elkaar nog wel vertrouwen? Ondanks die twijfels werd na donderdagnacht nog koortsachtig gewerkt aan een mogelijk compromis. Staatssecretaris Eric van der Burg (VVD) had „huiswerk” meegekregen, zei hij, en zijn ministerie werkte vrijdag inderdaad voorstellen uit die de grote verschillen op het gebied van gezinshereniging moesten overbruggen. Op tafel kwam wat in de coalitie een ‘pauzeknopvariant’ werd genoemd. Als de grenzen van de Nederlandse asielopvangcapaciteit bereikt dreigden te worden, zoals vorig jaar zomer in Ter Apel gebeurde, zou de gezinshereniging van bepaalde groepen vluchtelingen tijdelijk kunnen worden opgeschort of uitgesteld.

Voor VVD en CDA was het beperken van gezinshereniging cruciaal: het werd binnen het kabinet als een van de weinige mogelijkheden gezien om het aantal asielzoekers dat naar Nederland komt omlaag te brengen. En juist dat was voor Rutte en de VVD van groot belang, nadat de premier het afgelopen jaar zijn leden op congressen tot twee keer toe had beloofd dat de instroom van asielzoekers echt omlaag zou gaan. D66 en de ChristenUnie hadden juist principiële bezwaren tegen het inperken van gezinshereniging. Volgens bronnen was het compromisvoorstel voor met name de ChristenUnie niet te dragen.

Gevolgen val ongewis

De val van het kabinet betekent nieuwe Tweede Kamerverkiezingen, vermoedelijk binnen enkele maanden – mogelijk al in oktober. Dat is niet voor alle coalitiepartijen een aantrekkelijk vooruitzicht. D66 en met name het CDA staan op zwaar verlies in de meeste recente peilingen. De VVD van premier Rutte daarentegen staat er niet zo slecht voor. Volgens de Peilingwijzer weliswaar op minder zetels dan de huidige 34, maar de VVD zou opnieuw de grootste partij kunnen worden, en dus opnieuw zicht kunnen hebben op het premierschap. Een Haagse wijsheid luidt wel dat de regeringspartner die ‘breekt’, dat bij nieuwe verkiezingen moet betalen met zetelverlies.

Rutte en diens VVD nemen dus een groot electoraal risico, omdat kiezersonderzoek al een tijdje laat zien dat het vertrouwen in Rutte als premier fors is afgenomen. De vraag is of hij als lijsttrekker, voor de zesde keer, nóg een keer verkiezingen kan winnen. Op rechts hebben de liberalen er sinds de Provinciale Statenverkiezingen een zeer geduchte concurrent bij: de BoerBurgerBeweging van Caroline van der Plas kan een rechtstreekse concurrent worden voor het premierschap. In de Peilingwijzer staan VVD en BBB beide op een gemiddelde van 26 zetels. De VVD heeft er kennelijk op gegokt dat een hard standpunt over migratie voor sympathie kan zorgen bij de rechtse kiezer, die nu misschien bij PVV, FVD of BBB zit.

Lees ook de necrologie van Rutte IV (2022-2023): Aan oogsten is Rutte IV nooit toegekomen

Veel partijen zullen niet uitkijken naar vervroegde verkiezingen. In de afgelopen twee jaar waren er al drie verkiezingen: voor de Tweede Kamer in 2021, voor de gemeente in 2022 en voor de provincie eerder dit jaar. Volgend voorjaar staan er ook al Europese verkiezingen op de kalender. Campagnes zijn niet alleen maar leuk, zeggen politici vaak, maar ook vermoeiend en kostbaar. Voor BBB komen deze Kamerverkiezingen heel snel, misschien wel te snel na de snelle opmars in de provincies. Bij het linkse blok van PvdA en GroenLinks, dat een gezamenlijke lijst voor de Tweede Kamerverkiezingen ambieerde, is het nog volstrekt onduidelijk wie de lijsttrekker moet worden.

Het voortijdig stoppen van Rutte IV heeft niet alleen gevolgen voor de maatregelen waar de kabinetsruzie over ging: een nieuw migratiebeleid. Tal van grote onderwerpen waar het coalitieakkoord anderhalf jaar geleden ambitieuze plannen voor had bedacht wachten nog op concrete maatregelen of wetgeving. De meest controversiële gaan over de noodzakelijke stikstofreductie, de woningnood en effectief klimaatbeleid. Met een demissionair kabinet is de kans klein dat deze grote opgaven snel tot gewenste oplossingen met voldoende draagvlak leiden.

Het plotse einde van Rutte IV roept ook de vraag op of het politieke midden, wat door samen te werken jarenlang voor relatief stabiel bestuur in Nederland kon zorgen, nog goed kan functioneren. De VVD kan hopen dat na de verkiezingen een centrumrechts kabinet met BBB en CDA mogelijk is, waarin de meningsverschillen rond thema’s als asiel minder groot zijn. Maar de kans op een versnipperde uitslag blijft groot, en dan is samenwerking met partijen als D66 of ChristenUnie misschien weer noodzakelijk. De volgende kabinetsformatie – de laatste was de langste ooit – dreigt zo bij voorbaat de moeilijkste ooit te worden.