Roofkunst teruggegeven aan erven, en meteen teruggekocht

Posted on July 3, 2023 by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Roofkunst Drie Nederlandse musea moesten vorig jaar topstukken uit hun zilvercollecties restitueren omdat ze indertijd in nazi-Duitsland waren onteigend. Ze kochten ze zonder tussenkomst van een veilinghuis direct weer terug van de erven.

Arjen Ribbens

3 juli 2023 om 16:36

Leestijd 4 minuten

De vier zoutvaten door Johannes Lutma die het Rijksmuseum heeft teruggekocht van de erven van Emma Budge. Foto Rijksmuseum/Staeske Rebers

Roofkunst in een museumcollectie. Rechtsherstel door restitutie. Erfgenamen die direct zeggen te hopen dat de kunstwerken toegankelijk blijven voor een groot publiek. En vervolgens een zakelijke afspraak tussen het museum en de erven over het herverwerven van de roofkunst, afgerond met een presentatie over het donkere verleden van de objecten.

Dat is in een notendop het verhaal van de zes eeuwenoude, kunsthistorisch uitzonderlijke pronkstukken die uit de collectie komen van Emma Budge, een Duits-Amerikaanse Joodse vrouw die in 1937 in Hamburg overleed.

Drie Nederlandse musea moesten in december kunstschatten teruggeven aan de erven-Budge na bindende adviezen van de Restitutiecommissie. Het Rijksmuseum in Amsterdam en het Kunstmuseum Den Haag bevestigen dat ze de pronkstukken, die de bases vormden van hun zilvercollecties, hebben aangekocht. Precies de uitkomst waarop een woordvoerder namens een deel van de tientallen leden tellende erfgemeenschap van Budge direct na het publiceren van de restitutie-adviezen op had gehoopt.

Portret van zilversmid Johannes Lutma door Jacob Adriaensz. Backer.

Met de aankopen, met steun van diverse fondsen, een aantal particulieren en de gemeente Den Haag, is in totaal 5 miljoen euro gemoeid. Het Rijksmuseum in Amsterdam kocht voor 4,5 miljoen twee paar zilveren, deels vergulde zoutvaten van Johannes Lutma (1584-1669), de ‘Rembrandt van de zilversmeden’. Eén paar zoutvaten behoorde sinds 1960 al tot de collectie van het museum. Het vrijwel identieke andere paar maakte tot de restitutie deel uit van de collectie van het Amsterdam Museum. Vóór 1960 vormden de vier zoutvaten eeuwenlang een ensemble, dat nu dus is herenigd.

Ook het Kunstmuseum Den Haag sloot een akkoord met de erven-Budge. Het museum kocht voor een half miljoen een door de Haagse zilversmid Andries Grill (1604-1665) vervaardigde bekerschroef terug, én een veertiende-eeuwse aardewerken schaal uit Iran.

Veilingen

Deze gang van zaken is verre van gebruikelijk. Zulke kostbare kunstschatten eindigen na restitutie vaak bij een veilinghuis. Zo ging het bijvoorbeeld met de verzameling achttiende-eeuws Meissen-porselein die het Rijksmuseum na een in december 2019 uitgebracht advies moest restitueren aan erven van Franz Oppenheimer. Het museum bofte dat het twee jaar later op een veiling bij Sotheby’s grote delen van de collectie kon terugkopen (kosten: ruim 7,2 miljoen euro).

Ontvangers van gerestitueerde kunst móéten vaak wel verkopen. Hoe verdeel je anders een kostbaar kunstwerk over meerdere erfgenamen? Bovendien is regelmatig een derde partij in het spel die na restitutie recht heeft op een fors deel van de opbrengst.

Neem Bild mit Häusern, het meesterwerk van Kan-dinsky dat tot voor kort in het Stedelijk Museum in Amsterdam hing. Direct nadat de gemeente, formeel de eigenaar, het doek vorig jaar had teruggegeven aan de vijf erven van de laatste Joodse eigenaar bemiddelde een veilinghuis namens hen bij de verkoop aan een particuliere verzamelaar. De opbrengst: ruim 60 miljoen euro. Een onbekend deel van dat bedrag, naar verluidt minstens 30 procent, moesten de erven afdragen aan een in roofkunstkwesties gespecialiseerd Canadees bedrijf dat brood zag in het schilderij en er claimanten bij zocht. Bij zulke bedragen zijn musea doorgaans kansloos.

Problematische herkomst

Dat de herkomst van de zilverwerken in de drie Nederlandse musea problematisch was, stond al jaren vast. De executeurs van het kinderloos gebleven echtpaar Budge (spreek uit: Boet-ke) lieten hun grote kunstverzameling in 1937 in Berlijn veilen. Deze veilingen gingen tegen Emma Budges laatste wens in en konden volgens de Restitutiecommissie niet los gezien worden van de politieke verhoudingen in nazi-Duitsland. Bovendien konden de erven destijds door de anti-Joodse maatregelen niet over de veilingopbrengst beschikken. Kortom: onvrijwillig bezitsverlies.

Deze feiten kwamen eerder al aan het licht toen in Nederland onderzoek op gang kwam naar de herkomst van museale verwervingen in de nazi-periode. Dat gebeurde na de Washington Principles on Nazi-Confiscated Art (1998), de internationale richtlijnen voor teruggave van Duitse roofkunst.

Bekerschroef door de Haagse zilversmid Andries Grill (1604-1665).

Zo gaf de gemeente Den Haag opdracht om de collectie van het (toen nog) Gemeentemuseum te onderzoeken. Dat leidde in 2000 tot een rapport waarin stond dat de herkomst van de zilveren bekerschroef en de islamitische schaal „problematisch” was. Het museum kocht beide stukken in 1937 op een van de twee veilingen in Berlijn waar de executeurs van Budge ze hadden ingebracht.

Op advies van het Centrum Informatie en Documentatie Israël (CIDI) plaatste het museum na het rapport een advertentie in het internationale Joodse dagblad The Jerusalem Post, waarin het erven opriep zich te melden.

Zonder resultaat, zegt Doede Hardeman, hoofd Collecties bij het Kunstmuseum. Pas vanaf 2013 begonnen de erven-Budge teruggaveverzoeken te doen. Eerst bij musea in Groot-Brittannië, Duitsland, de Verenigde Staten en bij De Fundatie in Zwolle (voor een bronzen sculptuur). De claims op de zilverwerken van Lutma en Grill werd in 2018 ingediend bij de Nederlandse Restitutiecommissie. Waarom toen pas, is onduidelijk.

Na een verzoek van de Museumvereniging om de herkomst van de eigen collecties te onderzoeken had het Rijksmuseum in 2012 een afdeling opgezet met vijf herkomstonderzoekers die de 80.000 objecten bestudeert die na 1933 zijn verworven en vóór 1945 zijn gemaakt.

Al snel kwam aan het licht dat de zoutvaten van Lutma een discutabele herkomst hadden. Op musealeverwervingen.nl, de site met museale voorwerpen met een discutabele oorlogsherkomst, plaatste het museum in 2013 een bericht over de zilverwerken . De conclusie: „Deze zoutvaten zijn hier opgenomen omdat het zeer aannemelijk is dat zij behoorden tot de geconfisqueerde collectie van de erven van Emma Budge.”

Anders dan het Gemeentemuseum deed het Rijksmuseum geen pogingen om in contact te komen met erfgenamen. Directeur Taco Dibbits: „In hoeverre is het aan ons om te bepalen of erven iets terug willen?” Sommigen willen volgens hem liever niet meer aan het verleden herinnerd worden. Door als museum problematische herkomsten op internet makkelijk vindbaar te maken, kunnen erven er volgens de directeur zelf voor kiezen wel of geen restitutieverzoek in te dienen.

Tussen de advertentie in de Jerusalem Post en de restitutie van de schroefbeker zat meer dan twintig jaar. Tussen de publicatie over de Lutma-zoutvaten op musealeverwervingen.nl en de teruggave bijna tien jaar. Over dat stroperige proces zegt Dibbits: „Van loket naar loket. Dat wordt door nabestaanden terecht als naar ervaren.”

Shoah

Het gaat niet alleen om rechtsherstel, zegt Dibbits. „Maar ook om niet te vergeten wat er tijdens de Shoah is gebeurd. Systematisch onderdeel van het nazi-beleid was het ontmenselijken van Joden. Het afnemen van materieel bezit was daar onderdeel van. Dat verhaal moeten we blijven vertellen.”

Zowel het Rijksmuseum als het Kunstmuseum komt in het najaar met een presentatie rond de aangekochte zilverwerken, waarin het verhaal van Emma Budge en het belang van restitutie verteld wordt. Het Rijksmuseum werkt bovendien aan een expositie over nazi-roofkunst die volgend jaar opengaat in het Joods Cultureel Kwartier in Amsterdam.

Dibbits vertelt een anekdote. Toen de Nederlandse regering in 2006 besloot 202 schilderijen terug te geven aan de erfgename van de Joods kunsthandelaar Jacques Goudstikker zei iemand tegen hem: ‘Mooi, dat het geregeld is, nu is het afgelopen.’

Dibbits: „Ik antwoordde hem: ‘Volgens mij begint het nu pas.’ Het heeft lang geduurd voordat we ervan doordrongen raakten dat we serieus onderzoek moesten doen naar de herkomst van ons museumbezit. En ook dat de oorlog voor veel mensen niet opgehouden is, en voor hun nazaten evenmin. Hoe langer de oorlog achter ons ligt, hoe belangrijker het wordt om het verhaal van de Shoah te blijven vertellen.”

Dibbits is daarom blij dat de samenwerking met de erfgemeenschap van Emma Budge zo voorbeeldig is verlopen. „Het had niet beter kunnen gaan.”

Een versie van dit artikel verscheen ook in de krant van 4 juli 2023.

De weelde van drie iconische kunstenaars die in 1504 elkaar de hand konden schudden

admin
November 25, 2024
0

De Britse koning Charles III bezit een wereldvermaarde kunstcollectie, die gedeeltelijk voortkomt uit de verzameling van zijn 17de-eeuwse voorganger en naamgenoot Charles II (1630-1685). In die tijd kende Engeland, anders dan bijvoorbeeld de Nederlandse Republiek of Italië, geen bijzonder grote traditie van lokale kunstproductie. Dus moesten ze het doen met kunstenaars van het Europese vasteland die ze bewonderden. De Royal Collection bulkt zelfs van bladen door Italiaanse renaissancekunstenaars van topkwaliteit. De King’s Gallery in Buckingham Palace toont nu een selectie van zo’n 150 tekeningen van kunstenaars als Fra Angelico, Leonardo da Vinci, Correggio en Carracci.

Raphael, **De Drie Gratiën**, ca.1517–18. (te zien in King’s Gallery)

Giovanni Bellini, Het hoofd van een oude man, c. 1460–7. (te zien in King’s Gallery) en Bernardino Campi, De Maagd en het Kind, ca. 1570–80. (te zien in King’s Gallery)

Foto’s Royal Collection Trust

De expositie – met secties als ‘figuren’, ‘koppen’, ‘studies voor paleisdecoraties’ – laat zien dat tekeningen in de 15de en 16de eeuw meestal niet bedoeld waren als zelfstandige kunstwerken. Vaak zijn figuren, motieven of composities getekend ter voorbereiding van een schilderij of fresco. Illustratief is een studie in rood krijt waarin de befaamde schilder Rafael de figurenrijke compositie van een groot tapijtontwerp voor de bijbelscène van de Sleuteloverdracht van Christus aan de apostel Petrus (ca 1514) uitprobeert in de vorm van een groep mannen die poseren in hun alledaagse kleren.

Bij de ‘studies naar de natuur’ zijn schetsen van landschappen, paarden en poezen, maar ook een opvallende houtskooltekening toegeschreven aan de Venetiaan Titiaan, met een natuurgetrouwe weergave van de exotische struisvogel (ca. 1550). Het lichtblauwe blad is voorzien van een raster dat erop duidt dat het motief bedoeld was om te worden overgezet naar een schilderij, maar dat werk is niet meer bekend.

De presentatie van werk van de ene briljante tekenaar na de andere, geeft daarmee een overvol maar ook adembenemend fraai overzicht van renaissance-tekeningen en hun functies, uit artistieke centra vooral in de noordelijke helft van het huidige Italië. De nadruk die daar destijds werd gelegd op het belang van het maken van tekeningen in het artistieke proces, en de grote aandacht die kunstenaars er daarom ook aan besteedden, verklaren de uitzonderlijke kwaliteit van de tekeningenproductie die deze expositie weerspiegelt.

Verbeten expressie

Van meer studieuze aard is een tweede tentoonstelling in Londen, in de Royal Academy, over Italiaanse renaissance-kunst, met 45 bruiklenen uit collecties in het Verenigd Koninkrijk en elders in Europa. Hier geen overdonderend aantal kunstenaars en tekeningen, maar juist een relatief klein aantal goedgekozen werken, uit een tijdsspanne van slechts enkele jaren, en gemaakt door drie iconische kunstenaars. In 1504 konden ze elkaar in Florence de hand schudden: Leonardo da Vinci (1452-1519) en Michelangelo (1475-1564), beiden uit de omgeving afkomstig, hadden elders gewerkt en waren in de eerste jaren van de 16de eeuw kortstondig terug in Florence. De jonge Rafael (1483-1520) uit Urbino, verbleef in dat jaar in de stad om te leren van de werken van de buitengewone kunstenaars van die tijd.

Foto Royal Academy of Arts, Londen. / Prudence Cuming

Leonardo da Vinci, De Maagd en het Kind met Sint Anna en de jonge Johannes de Doper (‘The Burlington House Cartoon’), ca. 1506-08. Houtskool met wit krijt op papier, gemonteerd op doek, 141,5 x 104,6 cm, te zien in Royal Academy) en Toegeschreven aan Pietro Faccini, Het hoofd van een jongeling, ca.1590.

Foto’s The National Gallery, Foto Royal Collection Trust

Op even ingenieuze als instructieve wijze toont de expositie de artistieke verhoudingen tussen de drie kunstenaars. Zo maakte Rafael schetsen naar een cirkelvormig, tachtig centimeter hoog, marmer-reliëf door Michelangelo, bijgenaamd ‘Taddei tondo’ naar opdrachtgever Taddeo Taddei (1504-1507). Het stelt de Maagd Maria voor met half liggend in haar armen het Christuskind. Hij lijkt weg te duiken voor een vleugelklapperend vogeltje (een distelvink, symbool van Christus’ latere lijdensweg) in de handen van de jonge Johannes de Doper. Rafaels tekening staat in de expositie op een sokkel precies halverwege de afstand tussen Michelangelo’s reliëf en een schilderij van Maria met kind (‘Bridgewater Madonna’, 1507), waarin Rafael een vergelijkbare compositie heeft toegepast.

Raphael, **De Maagd Maria met het Kind en de jonge Johannes de Doper (‘De Esterhazy Madonna’)**, c. 1508. Tempera en olieverf op paneel, 28,5 x 21,5 centimeter, te zien in Royal Academy)

Even doordacht is de plaatsing, pal tegenover Michelangelo’s tondo, van een tweede uitzonderlijk bruikleen: Leonardo da Vinci’s enorme houtskooltekening van de bijna levensgrote Maria zittend op schoot bij haar moeder Anna. Ook hier heeft het Christuskind een liggende pose en ook nu staat Johannes ernaast. Mogelijk, zoals in deze expositie en de bijbehorende catalogus voor het eerst wordt geopperd, was deze tekening bedoeld als ontwerp voor een nooit voltooid altaarstuk voor de grote zaal van het Florentijnse stadsbestuur in het Palazzo della Signoria.

Voor diezelfde zaal maakten Michelangelo en Leonardo tussen 1503 en 1506 ontwerpen voor frescoschilderingen van veldslagen waarin de stadstaat Florence in het verleden verwikkeld was geweest. Ook deze projecten zijn nooit voltooid, maar in een reeks tekeningen laat zich in de expositie prachtig volgen hoe de kunstenaars op papier hun schilderingen voorbereidden: Leonardo in de Slag bij Anghiari met aandacht voor verbeten expressie in de hoofden van mensen en paarden, Michelangelo geconcentreerd op de anatomie van naakte mannen die zich klaarmaken voor de Slag bij Cascina. En in een pentekening (1505), losjes geïnspireerd op Michelangelo’s fresco-ontwerp, maar dan met een zodanig gedraaid perspectief op twee naakte mannen dat het lijkt alsof de tekenaar zelf deel is geworden van het groepje, openbaart zich het compositorische genie van Rafael.

Tentoonstelling Renaissancekunst uit Boijmans in Parijs

Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam bezit een van de belangrijkste verzamelingen van Italiaanse renaissancetekeningen in Nederland. Een selectie van 122 bladen uit die collectie wordt nu getoond in de Fondation Custodia in Parijs. Naast al vaker beschreven en geëxposeerde bladen uit de periode 1400-1600, van de hand van onder anderen Pisanello, Jacopo Tintoretto, Paolo Veronese, en een bijzondere groep tekeningen door Fra Bartolommeo, worden ook nieuwe vondsten en toeschrijvingen gepresenteerd. Zo is uit recent onderzoek, gefinancierd door de Getty Foundation, gebleken dat een Engel van de Annunciatie (ca. 1514) in rood krijt moet worden toegeschreven aan de Florentijnse schilder Jacopo Pontormo, en een indrukwekkende zwartkrijttekening van de Bijbelse Jozef van Arimathea met het lichaam van de gestorven Christus (1590-1610), aan Aurelio Lomi uit Pisa.

Naissance et Renaissance du dessin italien: Italiaanse renaissancetekeningen uit Museum Boijmans Van Beuningen. T/m 12/1. Fondation Custodia, Parijs. Info: fondationcustodia.fr.

Michelangelo Buonarroti, **Studies van mannelijke hoofden, helmen voor soldaten en gezichtskenmerken**, c.1504. (pen, bruine inkt, en zwart krijt op papier, 20,5 x 25,3 cm, te zien in Royal Academy).

Michelangelo Buonarroti, Mannelijk naakt, c. 1505-06. (Zwart krijt op papier, 40,4 x 22,5 cm, te zien in Royal Academy) en Raphael, naar Michelangelo Buonarroti, David, c. 1505-08. (pen en bruine inkt op papier, 39,6 x 21,9 centimeter, te zien in Royal Academy).

Foto’s Teylers Museum, Haarlem en British Museum

Expres niet zoals Charles Dickens het bedoelde, maar wel vrolijk en lekker suikerzoet

admin
November 24, 2024
0

Zul je net zien: Kerst staat voor de deur – een afschuwelijke feestdag voor afschuwelijke mensen – en dan klieft je domme zusje ook nog eens haar hoofd in tweeën op de rand van haar badkuip. Het overkomt Carola (Nandi van Beurden), eigenaar van Carola’s Christmas Shop, voorheen Carels Christmas Shop. Rechtstreeks naar de hemel kan zusje Christel (Suzan Seegers) niet: ze moet zich eerst nog een laatste keer tegen Carola aan bemoeien.

Op Kerstavond meldt Christels spook zich daarom bij haar grote zus in huis om daar te verkondigen dat Carola bezocht zal worden door drie geesten. Die ervaring zal haar ervan moeten overtuigen haar leven te beteren. Daar zal wel een hoop overtuigingskracht voor nodig zijn, want Carola lijkt niet meteen onder de indruk van Christels spookverschijning. Al zal ze haar zusje (tevens haar werknemer) wel missen in de winkel. Carola: „Niemand maakt zo’n goede cappuccino als jij.”

In kerstmusical A XXXmas Carola is Carola een botte, gierige, ijskoude zakenvrouw met een hekel aan Kerst. Dat maakt haar de vrouwelijke tegenhanger van Ebenezer Scrooge, de hoofdpersoon van Charles Dickens’ A Christmas Carol, het verhaal waar A XXXmas Carola op is geïnspireerd. Wel kreeg de musical de ondertitel Precies zoals Dickens het nooit bedoeld heeft mee, dus verwacht geen adaptatie die al te loyaal blijft aan het bronmateriaal.

Sterrencast

Wat je wél van A XXXmas Carola kunt verwachten is een vijfkoppige sterrencast (naast Van Beurden en Seegers zijn ook Jeremy Baker, Thomas Cammaert en Luuk Haaze van de partij) die uitblinkt in vrolijke, meerstemmige nummers, waaronder veel bewerkingen van bekende kerstliedjes. Zowel de nummers als de grapjes volgen elkaar in rap tempo op in het script van Allard Blom. In de eerste scènes is het wel even wennen aan de dik aangezette humor, met een hoofdpersoon die veel weg heeft van een snauwerige Disneyfilm-slechterik. Carola lijkt zelfs te zijn vormgegeven als Cruella de Vil, geheel in het zwart-wit, terwijl de overige personages zich hullen in rood-groene sjaals en truien.

Naarmate Carola’s voorgeschiedenis wordt onthuld, wordt het personage minder eendimensionaal. Dat wil niet zeggen dat A XXXmas Carola een bijzonder gelaagd geheel is – qua plot en sentimentaliteitsgehalte komt het verhaal vrij dicht in de buurt van de Hallmark-films die deze maanden iedere avond op ‘Christmas Channel’ RTL8 te zien zijn. Al Carola’s herinneringen, trauma’s en dromen draaien om mannen. Maar op vrijwel alle andere vlakken dan het plot is de musical origineel en creatief; van de bij vlagen harde humor tot de catchy liedteksten. Ook naar de muziek van Sam Verhoeven kun je blijven luisteren. Vooral de kerstrevue, een jaarlijkse traditie van Carola’s vader, zit zo goed in elkaar dat het jammer is dat hij maar een paar minuten duurt. Het decor – dat bestaat uit huisjes op kniehoogte die regelmatig van plaats wisselen of eventjes in de lucht zweven – zorgt intussen voor een sprookjesachtige sfeer.

Het maakt dat je je gewillig overgeeft aan het suikerzoete einde waar A XXXmas Carola onvermijdelijk op afstevent. Zo’n suikerzoet einde is ook best lekker. Af en toe. Met Kerst, bijvoorbeeld.

Kendrick Lamar stuurt de wolven af op gemakzuchtige succesrappers op nieuw album ‘GNX’

admin
November 23, 2024
0

Not Like Us heeft het nieuwe album van Kendrick Lamar niet gered. In die spijkerharde track haalde Lamar eerder dit jaar vernietigend uit naar zijn rivaal Drake en beschuldigde hij hem onder meer van pedofilie en uitverkoop van de hiphopcultuur. Het was dé giftige genadeslag na een hectische blitzkrieg waarin de twee elkaar met in bijzonder hoog tempo uitgebrachte beledigende tracks op de huid zaten en groeide uit tot de hiphopkraker van het jaar. Not Like Us tikt op Spotify de miljard streams aan en maakt kans op vijf Grammy Awards, waaronder die voor nummer en plaat van het jaar.

Maar op het vrijdagavond plotseling online gezette nieuwe album GNX van Kendrick Lamar speelt de Canadese rapper en zanger die Lamar dit voorjaar nummer-na-nummer tot aan de enkels afzaagde, geen rol van betekenis meer. Terwijl de andere hoofdrolspelers in die vete recent sussend stelden dat het niet zo serieus was, schakelt Lamar strijdbaar dóór. Het gaat hem niet puur om Drake, maar om hypocrisie en platte commerciële belangen die hij veel breder in zijn scene aantreft.

Lamar is iemand die in zijn werk voortdurend worstelt met verleidingen en twijfels over zijn rol als succesvol boegbeeld van zijn gemeenschap en genre. Hij is het duidelijk spuugzat hoe gemakzuchtig andere succesrappers omgaan met de cultuur die voor hem van levensbelang is. GNX is het eerste album dat Lamar zelf uitbrengt met zijn bedrijf PgLang en is rauwer en minder conceptueel opgezet dan voorgangers als het sterk naar binnen gerichte Mr. Morale & The Big Steppers, Pulitzer Prize-winnaar DAMN., en het als generationeel meesterwerk onthaalde To Pimp A Butterfly.

Hongerige rappers

Op GNX grijpt Lamar nadrukkelijk in muziek en tekst terug op waar het voor hem begon, in geboortestad Compton in Los Angeles. Het wemelt van de galmende elektronische bassen, rauwe funky beats en vlammende gastoptredens van jonge, hongerige rappers uit L.A., zoals Peysoh, Hitta J3 en Young Threat op de stotterend stuiterende westkustbeat van GNX. In openingstrack ‘wacced out murals’ rekent Lamar op een diep dreunende kickdrum af met in zijn ogen twijfelachtige acties van hiphopsterren als Lil Wayne en Snoop Dogg en ‘politieke correctheid’ in de rapscene. In het schmierend pompende ‘squabble up’ stuurt hij de wolven af op rappende poseurs.

Zijn strijdlust doet Lamar goed. Hij rapt lenig, losjes, gedreven en soms een beetje pesterig. „Ik houd mijn voet op het gaspedaal,” rapt Lamar op de aanstekelijk haperende staccato-funk van producer Mustard, die ook Not Like Us produceerde. „Iemand moet het doen.” Zijn rijmschema’s en tekstuele dubbele bodems en verwijzingen zijn onverminderd magistraal, en wie goed luistert, hoort in vrijwel elke kritische noot, tegelijk bemoedigende levenslessen voor zijn achterban: bescherm je hart, geloof in jezelf, investeer in jezelf, werk hard, en reken niet op anderen maar op zelfliefde.

‘Reincarnation’ is een nieuw hoofdstuk in de voortgaande artistieke uitwisseling die Lamar in zijn werk voert met zijn in 1996 vermoorde inspiratiebron Tupac ‘2Pac’ Shakur. Hij leent de muziek en rapstijl van 2Pac voor een geweldig gelaagd verhaal waarin hij zich neerzet als incarnatie van eerdere succesvolle zwarte artiesten en de beproevingen die ze doorstonden, waaronder een briljante zangeres die in het raciaal gesegregeerde Amerika worstelde met een drugsverslaving: „Heroïnenaalden hielden me in een foetuspositie.”

In ‘heart pt. 6’ blikt Lamar openhartig terug op de dagen waarin hij opkwam met rapgroep Black Hippy, en zijn jeugdvriend en zakenpartner Dave Free „gevangenis-risico’s” nam om hun muziekcarrière van de grond te tillen.

In het ontspannen en soulvolle sluitstuk ‘gloria’ rapt Lamar over een complexe relatie die zijn leven getekend heeft – om pas aan het eind te onthullen dat het gaat om zijn verhouding tot zijn pen, zijn schrijven. „Ik deed het met integriteit en n****s probeerden nog steeds op me te haten”, verklaart Lamar zijn bitterheid tegenover de commerciële toplaag van de rapscene in het subtiel geproduceerde, sfeerrijke ‘man at the garden’. „Er zal nog meer bloed verspild worden. Het is slechts verf voor mij.”

Luister naar