Bij het lezen van het BVD-dossier over haar communistische vader valt Teuntje Klinkenberg van de ene verbazing in de andere

Met een groot notitieboek onder haar arm staat Teuntje Klinkenberg eind mei op het perron van het Centraal Station in haar woonplaats Amsterdam. „Ik ben er klaar voor”, zegt Klinkenberg (69) als ze de trein instapt, op weg naar het Nationaal Archief in Den Haag. Dan, op zachte toon: „Althans, dat denk ik.”

Vanaf het moment dat ze in maart van NRC vernam dat de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD, voorganger van de AIVD) haar communistische vader Wim Klinkenberg jarenlang heeft geschaduwd, laat die gedachte haar niet meer los, vertelt ze. Bij het archief zal ze inzage krijgen in het vrijgegeven persoonsdossier van haar in 1995 overleden vader. „Deze dag vervult me nu al met opwinding”, zegt ze als de trein vertrekt.

Klinkenberg senior maakte naam als journalist bij de communistische krant De Waarheid, als prominent lid van de Communistische Partij Nederland (CPN) en als auteur van een veelbesproken boek over het verleden van prins Bernhard. Dát haar vader een tijd werd gevolgd door de geheime dienst, heeft ze altijd vermoed. Net als hijzelf. Ze is vooral nieuwsgierig naar de achtergrond van zijn ontslag bij De Waarheid en zijn royement bij de CPN, mid jaren zestig. „In hoeverre was dat kaltstellen een opzetje van de BVD?”

Blauwe mappen

Voor haar op tafel, in een studiezaal van het archief, ligt het eerste deel van het dossier. Blauwe mappen vol observatieverslagen („Het was K. aan te zien dat hij te veel op had”), heimelijk genomen foto’s van Klinkenberg en soms letterlijke weergaven van gesprekken met mede-communisten.

In een van de eerste mappen stuit ze op een handgeschreven brief van haar grootmoeder aan haar vader („Dag, hou je taai”), die op het moment van schrijven in Oost-Europa verbleef. Ze slaat een hand voor haar mond. „Nou já! Die brief is dus door de BVD onderschept in plaats van bij mijn vader terechtgekomen.”

Klinkenberg valt van de ene verbazing in de andere. Anders dan ze dacht, kwam haar vader al in 1949, vier jaar vóór zijn indiensttreding bij De Waarheid, in het vizier van de geheime dienst. Aanleiding was een lift die hij die zomer kreeg van een Tsjechoslowaak, op weg naar een socialistisch jeugdfestival. De bestuurder liet zich volgens Klinkenberg „anti-socialistisch” uit tijdens de rit, waarna het jonge CPN-lid hem zou hebben aangegeven bij de autoriteiten van het communistische Tsjechoslowakije. Teuntje: „Tjonge, dat hij daartoe bereid was. Daar kijk ik wel van op.”

Wat haar vader niet wist, was dat zijn melding ook de BVD bereikte. Hoe is onduidelijk, maar de aangifte was het startsein om de gedreven communist steeds nauwlettender in de gaten te houden, blijkt uit de BVD-documenten. Klinkenberg werd gevolgd door geheim agenten, de BVD tapte zijn telefoon en plaatste bij hem thuis afluisterapparatuur. Op die manier wist de dienst dat CPN-bestuurder Marinus Haks op 20 maart 1959 bij Klinkenberg langsging, die met koorts op bed lag. Met „die flauwekul” had Haks niets te maken. Klinkenberg moest meteen uit bed komen om De Waarheid – de partijkrant – te helpen rondbrengen in zijn buurt, beval Haks.

De BVD nam de reactie van Klinkenbergs vrouw Tineke, na het vertrek van de CPN-bestuurder, woordelijk op in hun verslag: „Het wordt met die partij hoe langer hoe gekker. Wat verbeeldt die Haks, zelf rondrijdend in een auto, zich wel?”

Teuntje Klinkenberg is er even stil van. „Verbijsterend echt dat ze ook ín ons huis zaten.” Zo wist de dienst dat er portretten van Lenin en Stalin aan de muur hingen, Klinkenberg een buitenechtelijke affaire had met een bij naam genoemde Chinese vrouw en zagen rapporteurs dat zijn voordrachten in allerlei zalen „gedocumenteerd en gevaarlijk goed” waren.

Hoe is het om dit allemaal te lezen?

„Razend interessant, heftig en emotioneel. Ik krijg inzicht in een schaduwleven van mijn vader waarvan ik maar weinig wist.”

’s Avonds, in de trein terug naar Amsterdam, laat ze de bevindingen op zich inwerken. „Ik ben geschokt. Wat was de rechtvaardiging om zulke zware middelen in te zetten?”

Haar vader, zoon van een fabrieksarbeider, was een idealist, zegt ze. „En een activist. Maar hij was absoluut niet staatsgevaarlijk.” Ze schudt haar hoofd. „Hij voelde een diepgewortelde solidariteit met arbeiders. Mensen die werden uitgebuit in het door hem verafschuwde kapitalistische systeem. Daar verzette hij zich tegen, met alles wat hij in zich had.”

Morele meetlat

Haar „doorgaans gelukkige” jeugd speelde zich af in de jaren van de Koude Oorlog, die binnen het gezin de morele meetlat vormde tussen goed en fout. „Wij stonden vanzelfsprekend aan de goede kant”, zegt ze met een glimlach. Ze bedoelt: het gezin was anti-kapitalistisch en pro-Sovjet-Unie, het land van het ware communisme. In de woorden van haar vader: „De gemeenschap is daar voor de enkeling en de enkeling voor de gemeenschap.”

Een gezin ook waar Koninginnedag niet werd gevierd, in tegenstelling tot de Dag van de Arbeid op 1 mei. Dan liep ze met haar ouders en oudere broer Willy mee in demonstraties. „Solidariteit! Daar ging het om”, zegt ze terwijl ze haar vuist langzaam balt. „Het communisme was een levensovertuiging. Het bood houvast.”

Met alle consequenties van dien. Een koopwoning zat er bijvoorbeeld niet in. „Tot grote teleurstelling van mijn moeder”, zegt ze. Haar vader was er fel op tegen. „Dan citeerde hij Karl Marx: ‘Het maatschappelijk zijn bepaalt het bewustzijn.’”

Bezit was in communistische optiek gevaarlijk, vertelt ze. „Het hebben van kostbaar bezit voedt de menselijke angst het te kunnen verliezen waardoor mensen gaan handelen naar hun eigen belang.” Wim Klinkenberg had het bij zijn eigen vader zien gebeuren. „Een socialist. Maar toen hij zich had opgewerkt tot directeur van een melkfabriek en tot de bezittende klasse ging behoren, sloeg het om.”

In welke zin?

„Hij ging meteen VVD stemmen.”

Het is die geschiedenis, de ideologische onwrikbaarheid en activistische onverzettelijkheid van haar vader, die Klinkenberg tot het einde van de Koude Oorlog in de belangstelling van de BVD houdt. Al heeft hij lange tijd niets in de gaten. Eind 1961 noteren observanten in hun verslag: „K. kijkt geen enkele maal op of om of pleegt andere handelingen die er op duiden dat hij er rekening mee houdt te worden gevolgd.”

Klinkenbergs uitgesproken opvattingen en temperamentvolle karakter brengen hem die jaren steeds vaker in conflict met mensen binnen zowel de CPN als De Waarheid. Zijn positie binnen de krant brokkelt af, ziet de BVD van dichtbij – de dienst is geïnfiltreerd in de redactie. In 1963 ontslaat de krant Klinkenberg en een paar collega’s. Volgens de BVD-verslagen „wegens bezuinigingen”.

Teuntje: „Dat was de officiële lezing. Ze wilden gewoon van hem af.”

Argwaan

Het gedwongen vertrek komt hard aan bij de journalist, weet de BVD. In een gesprek met zijn zwager waarvan de dienst op de hoogte is, zegt Klinkenberg „dagenlang kapot te zijn geweest” van zijn ontslag.

„Dat klopt”, zegt Teuntje bij een volgend bezoek aan het archief. „Hij was echt aangedaan.”

De aftocht bij De Waarheid maakt van Klinkenberg een freelancer. Noodgedwongen neemt hij iedere klus aan. Hij schrijft zelfs voor het „anticommunistische Handelsblad” [een voorloper van NRC], zo vangt de BVD op in de top van de CPN, waarin de dienst ook is geïnfiltreerd.

Binnen de partij bestaat dan al langer argwaan tegen Klinkenberg. In 1959 is hij zelfs een periode door „de controlecommissie van de partij” gevolgd. De directeurszoon werd door de leiding van de CPN niet vertrouwd vanwege zijn „burgerlijke komaf”. „Die volgactie had evenwel niets bijzonders aan het licht gebracht”, aldus een bron binnen de CPN tegen de BVD.

Klinkenbergs eigenzinnigheid brengt hem met de jaren in een politiek isolement. Tot afschuw van de machtige CPN-leiding trekt de gewezen journalist zich steeds minder aan van de partijlijn. Hij vertolkt zijn eigen geluid. Zo blijft Klinkenberg Moskou onverkort steunen, waar de CPN zich juist langzaam losmaakt van het Sovjetregime. Verraad, vindt Klinkenberg. Volgens hem is de Sovjet-Unie het lichtende communistische voorbeeld dat steun en navolging verdient. Die opstelling plaatst de CPN-top voor een dilemma, want Klinkenberg beschikt over uitstekende contacten tot in de uithoeken van Oost-Europa.

Bij sommige partijleden leiden Klinkenbergs bezoeken aan de Russische ambassade en frequente reizen naar het Oostblok juist tot achterdocht. „De partijleiding hield er altijd rekening mee dat Klinkenberg gestuurd kon zijn”, zegt een informant tegen de BVD.

Teuntje Klinkenberg schudt haar hoofd als ze het leest. „Wie zegt dat die verdachtmakingen niet zijn ingestoken door de BVD zelf?”

Een antwoord op die vraag levert het dossier niet op, zoals ook bijna altijd onduidelijk blijft wie de bronnen van de dienst zijn. Vaststaat dat de BVD angstaanjagend goed op de hoogte was van de bezigheden van haar vader. Maar zette de dienst die informatie actief in om hem te dwarsbomen? „Die vraag tolt door mijn hoofd”, zegt ze dezelfde dag op een Haags terras tijdens de lunch. „Hij is eruit gegooid bij De Waarheid en drie jaar later geroyeerd door de CPN. In korte tijd raakte hij zijn twee belangrijkste podia kwijt. Precies wat je wilt bij iemand die je ziet als staatsgevaarlijk.”

Absoluut. Anderzijds: hij had toen zelf al genoeg vijanden gemaakt.

„Dat is waar. Je kunt zeggen: de BVD heeft dankbaar gebruikgemaakt van alle controverses. Of die in ieder geval hun werk laten doen.” Even is ze stil. „Wat precies de betrokkenheid was van de BVD zal ik waarschijnlijk nooit te weten komen.”

Het gedwongen vertrek bij de krant en de CPN wakkerden volgens haar het activisme bij haar vader alleen maar aan. De interesse van de BVD in Klinkenberg bleef dan ook onverminderd groot. De dienst is op de hoogte van de ernstige borstkanker waar Tineke Klinkenberg aan lijdt en spit zijn belastingaangiftes door op zoek naar zijn inkomstenbronnen.

En dan, in een BVD-document van 13 mei 1969, staat zwart op wit wat vanaf de eerste pagina’s van het dossier voelbaar is: „Klinkenberg wordt er door ons van verdacht inlichtingenactiviteiten t.b.v. de Russen te bedrijven.”

Aandachtig leest ze het document nog eens. Ze schudt haar hoofd. „Hij was geen spion.”

Hoe weet u dat?

„Misschien ben ik naïef, maar mijn vader deed wat hij vond dat hij moest doen als communist.”

Het een sluit het ander niet uit.

„Nou, oké. Misschien heeft hij informatie doorgespeeld. Over het afwijken van de Russische lijn door de leiding van de CPN, bijvoorbeeld. Informatie waarvan hij dacht dat ze er in Moskou iets aan zouden hebben.”

In de volksmond heet zo iemand een spion.

„Volgens de letter van de wet was hij dat dan misschien.”

Veranderen deze documenten uw beeld van uw vader?

„Nee, toch niet. Als hij het uit geldelijk gewin zou hebben gedaan wel. Dat zou ik vreselijk vinden.”

Uit zijn door de BVD nauwkeurig bijgehouden reisgegevens blijkt dat hij al die jaren regelmatig naar Moskou, Praag en andere steden vliegt.

„Dat zou door Moskou kunnen zijn betaald, ja. Zoals er ook vast weleens een hotelovernachting voor hem is geregeld. Maar hij kreeg geen geld van de Russen. Hij was intrinsiek gemotiveerd om het goede te doen.”

Precies dat maakte hem misschien wel het ideale schaakstuk voor de Russen.

„Dat geloof ik gewoon niet.” Ze wrijft in haar ogen en zegt dan: „Nee, zo kan en wil ik mijn vader niet zien.”

Wanneer die avond de trein Amsterdam Centraal weer binnenrijdt, zegt ze: „Ik had nooit verwacht dat al deze informatie op een dag zou opduiken. Ik herbeleef mijn jeugd. En dat is een krankzinnige ervaring.”

‘Beïnvloedingsagent’

Bij het laatste bezoek aan het archief in juni breekt ze nog altijd haar hoofd over de vraag waarom de BVD zoveel mankracht inzette op haar vader. „Waar waren ze precies bang voor?” Het antwoord op die vraag zit in de laatste, zestiende, map. De „radicaal-socialist” Wim Klinkenberg was volgens de BVD „een beïnvloedingsagent” in handen van de Russen.

Zijn dochter glimlacht bij het lezen van het document. „Het eerste deel van die omschrijving klopt en zou hij zelfs hebben beschouwd als een compliment. Want dat is wat hij deed: mensen beïnvloeden!”

Waar de meeste mappen uit Klinkenbergs dossier bol staan van stukken met vertrouwelijke informatie, ontbreken die documenten veelal in de laatste mappen. Zo noteert de BVD alleen dat hij „verwoed materiaal verzamelt” voor een onthullend boek over prins Bernhard. „Een van K.’s theorieën is dat prins Bernhard ook na zijn huwelijk lid van de SS is gebleven.” Maar bij die informatie blijft het.

Teuntje: „Heel gek. Zijn boek heeft de aandacht van de BVD gehad. Dat kán echt niet anders.”

Ook van de geruchtmakende inbraak in 1980 in de woning van haar vader is amper BVD-informatie terug te vinden. Ondanks dat de werkster van Klinkenberg de inbreker op heterdaad had betrapt, wist de man met twee tassen vol gevoelig onderzoeksmateriaal over de koninklijke familie te ontkomen.

„Dat herinner ik me nog goed”, zegt ze. „Voor mijn vader was de inbraak en het feit dat er niemand voor is aangehouden dé bevestiging dat hij actief werd gevolgd en gedwarsboomd.” Dat er in het dossier geen informatie over is te vinden, vindt ze „heel opvallend”. „Het komt op mij over als: object onschadelijk gemaakt, missie geslaagd.”

Enigszins teleurgesteld doet ze haar leesbril in haar tas. „Mijn vader heeft met zijn werk het beeld van Bernhard doen kantelen, maar daar nooit de erkenning voor gekregen.”

Zat hem dat dwars?

„Ja, daar was hij boos en verbitterd over bij zijn overlijden.”

Wat had u uw vader willen vragen naar aanleiding van zijn dossier?

Direct: „Of hij inderdaad heeft gespioneerd voor de Russen en of hij ervoor is betaald. Die vragen houden me toch het allermeeste bezig.”