Waarom we de boekenkast uit onze woonkamers hebben verbannen

De boekenkast in de woonkamer is op zijn retour. Dat zal u de afgelopen jaren bij bezoeken aan vrienden en kennissen vast ook zijn opgevallen. Of blader anders eens door interieurtijdschriften, of door het recent verschenen Interiors Now!, een koffietafelboek van Taschen, de Duitse uitgeverij met een goed gevoel voor de tijdgeest. Van de 43 interieur-reportages in deze interieurbijbel zijn er slechts vijf met een wandvullende boekenkast in de woonkamer. Sommige van de gefotografeerde huishoudens hebben nog een bibliotheek, of boekenkasten in een slaapvertrek. Maar in veel huizen is hooguit plek voor een ieniemienie boekenrekje, of liggen stapeltjes kunstboeken semi-argeloos op een tafel of in open, goeddeels lege wandkasten, naast ingelijste foto’s en andere snuisterijen.

Fotograaf Bob Bronshoff kwam bij honderden bekende Nederlanders over de vloer. Samen met collega Clemens Rikken maakt hij sinds 1994 de portretten voor ‘Buis & Haard’, de voyeuristische rubriek in de Varagids waarin inmiddels bijna 1.500 BN’ers over hun tv-gedrag vertelden. Het eerste portret maakte Bronshoff bijna dertig jaar geleden in de huiskamer van de jonge opiniepeiler Maurice de Hond. Begin mei fotografeerde hij de 90-jarige zangeres en kunstschilder Thérèse Steinmetz, in haar woonkamer in het Rosa Spier Huis.

Bronshoff kreeg in de loop der jaren steeds minder boekenkasten voor zijn lens. „Diverse keren heb ik daar met geportretteerden over gesproken. Hoe ze hun boeken naar een studeerkamer hadden verbannen of ze, vaak met pijn en moeite, zelfs definitief hadden weggedaan.”

Voor uitgeverijen, kranten en tijdschriften schoot Bronshoff ook talloze auteursportretten. „Mannen vaak voor hun boekenkast, aan tafel, het hoofd leunend op een hand. Journalist Ron Kaal had daar een theorie over: die mannelijke auteurs hadden zoveel hersens dat hun hoofd onderstut moest worden .”

Kranten hadden op een gegeven moment genoeg van al die boekenkasten in beeld, zegt Bronshoff. „Alleen De Groene Amsterdammer-hoofdredacteur Martin van Amerongen niet. Hij zei vaak tegen me: ‘Laat die mannen maar weg. Doe alleen maar hun boekenkasten.’ Martin was enorm nieuwsgierig wat die schrijvers lazen.”

Terug naar de verdwenen boekenkast in de woonkamer. Is die ontwikkeling toe te schrijven aan ontlezing en dalende boekverkoop? Uit recente onderzoeken van KVB Boekwerk, het kennis- en innovatieplatform voor de boekensector, blijkt eerder het tegendeel. Tijdens de coronapandemie is het aantal Nederlanders dat in de vrije tijd las gestegen van 65 naar 75 procent. En post-corona zijn we blijven doorlezen. Met één uitzondering: het aantal jongeren in de leeftijdsgroep 15-24 jaar dat zegt nooit te lezen steeg vorig jaar met enige procentpunten naar 43 procent.

Een andere indicatie van de populariteit van het boek: nooit eerder was de omzet uit boekverkoop zo hoog als afgelopen jaar: 644 miljoen euro. Bovendien steeg het aantal verkochte boeken sinds 2014 geleidelijk van 37 naar 43 miljoen exemplaren.

Wat is er dan wel gebeurd met het altaar van de goede smaak, het huiskamermeubel waarmee bewoners hun intellectuele bagage etaleerden (Ulysses van James Joyce! De toverberg van Thomas Mann!)? Een rondgang maakt duidelijk dat er diverse oorzaken zijn aan te wijzen voor de teloorgang van de boekenkast.

1 Ruimtegebrek

Boekenkasten zijn groot en log en woningen, zeker die in de stad, zijn gemiddeld steeds kleiner. Dat zegt Rini Scherpenisse, al 34 jaar verbonden aan Mobilia, de trendsettende interieurwinkel in Amsterdam. In zijn grote winkel in de Utrechtsestraat staan slechts drie kasten die voor boeken te gebruiken zijn.

Zijn klanten blieven geen Billy-kasten van Ikea of Lundia-stellingen, zegt Scherpenisse. Ze willen op maat gemaakte kasten of exclusieve meubels. In zijn winkel toont hij het FNP-systeem van Moormann, het Panel System van House of Finn Juhl en de ‘room divider’ Arashiyama van Time & Style. Prijzige kasten die ook zonder boeken een statement zijn.

Hij verkoopt ze spaarzaam, zegt Scherpenisse, en zeker niet aan jonge mensen. De boekenkasten die hij de afgelopen jaren wel leverde eindigden meestal in andere vertrekken dan de huiskamer. Jammer, vindt hij. „Vanmorgen zei ik op een personeelsvergadering nog: laten we bij interieurplannen proberen weer meer boekenkasten in woonkamers op te nemen.”

Net als de kunst aan de muur vertelt een boekenkast iets over de identiteit van de eigenaar, zegt de meubelverkoper. Dat laatste illustreert hij met een anekdote. Een paar jaar geleden mocht hij een appartement in de hoofdstad, een pied-à-terre, inrichten. Een architect had de woning verbouwd en ongevraagd voorzien van op maat gemaakte boekenkasten. De klant vroeg Scherpenisse of hij naast meubels en lampen ook de benodigde boeken wilde leveren. Dat laatste weigerde hij. „Ik kan niet iemands identiteit verzorgen. Toen ik jaren later het appartement weer eens bezocht waren die kasten nog altijd leeg.”

2 Smaakverandering

Cluttercore, bomvolle, rommelige interieurs, is een trend. Sommige jongeren schijnen zelfs weer boekenkasten in de huiskamer te nemen. Die ontwikkeling staat haaks op wat de afgelopen vijftien jaar in de westerse wereld op grote schaal gebeurde. Velen handelden naar het devies van de Japanse ‘opruimgoeroe’ Marie Kondo, bekend van diverse wereldwijde bestsellers en de Netflix-serie Tidying Up With Marie Kondo. Haar manier om voor orde en rust te zorgen: opruimen (lees: weg ermee).

Boekenkasten, dat is niet leeg en zen

Volgens Mary Hessing, al vele jaren hoofdredacteur van diverse woonbladen, zijn veel mensen boekenkasten vieze stofnesten gaan vinden. In de huiskamer zijn ze minder welkom. Hessing wijst ook op invloedrijke interieurdesigners als Axel Vervoordt en Piet Boon. „Zij maken en verkopen veel koffietafelboeken. Maar aan boekenkasten hebben ze als interieurinrichters een hekel. Hun interieurs zijn leeg en zen. Boekenkasten onttrekken zich aan die rust.”

Een boekenkast is volgens Hessing vaak het begin van een probleem. „Al snel puilen ze uit. Ook herbergen ze alle kleuren van de regenboog. Daarom rangschikken sommigen hun boeken op kleur. Of zetten de boeken omgekeerd in de kast, met de snedes naar voren. Dan oogt de kast wit.”

Zelf deed ze jaren geleden wat velen deden: de boeken de huiskamer uit, naar de werkkamer.

3 Opkomst e-boek

Op een e-reader met een geheugen van 4GB passen ongeveer 3.000 e-boeken. Een papieren bibliotheek van die omvang vergt een negen meter brede wand met vijftien standaard Billy-boekenkasten van Ikea.

Het digitale boek wint geleidelijk terrein ten opzichte van het papieren boek. Eén op de twaalf verkochte boeken is momenteel een e-boek of luisterboek. Ook de online Bibliotheek wint aan populariteit, net als andere abonnementsvormen voor digitale boeken. De abonnementsaanbieders verspreiden geen cijfers, maar de Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek (CPNB) schat dat via die abonnementsaanbieders jaarlijks zo’n 10 miljoen boeken worden gelezen of geluisterd.

„Het gaat echt goed met de leescultuur in Nederland”, zegt Job Jan Altena, woordvoerder en mediastrateeg bij CPNB. Altena behoort tot de 41 procent van de Nederlanders die vorig jaar een digitaal boek lazen. Hij hoeft maar in zijn e-reader te kijken voor feiten over zijn leesgedrag.

Op 29 maart 2017 kocht Altena zijn eerste digitale boek: de roman Eland van Lykele Muus. Zijn laatste aanschaf is Land van echo’s van Mark H. Stokmans. Altena’s digitale bibliotheek telt inmiddels 195 boeken. Daarvan heeft hij er 126 gelezen. Hij doet zijn aankopen bij een lokale boekhandel. Doodsimpel, zegt hij: direct na het afrekenen kan hij de aangeschafte e-pub downloaden.

E-lezen is een uitkomst voor hem, zegt Altena. „Ik wilde vroeger graag lezen, maar als dyslecticus kostte me dat ongelooflijk veel moeite.”

Een vriendin adviseerde hem een e-reader. Een gouden tip. Met zijn e-lezer kan hij boeken omzetten naar een lettertype geschikt voor dyslectici. Ook is de lettergrootte naar believen aan te passen. „Megafijn”, zegt Altena. „Sinds ik een e-reader heb lees ik één à twee boeken per maand.” Bijkomend voordeel is dat hij in bed kan lezen zonder zijn partner te hinderen: met een e-reader heb je geen leeslamp nodig.

In zijn huiskamer staat nu alleen nog een kastje met boeken voor hun zoon, in de keuken een plankje met kookboeken. Veel fysieke boeken heeft Altena weggegeven. Op zijn vliering heeft hij een paar dozen met boeken waaraan hij mooie herinneringen heeft. Die staan naast dozen met cd’s. Ook zijn muziekcollectie verdween uit zijn huiskamer.

Ontspullen hoort bij deze tijd, zegt Altena. „Mijn moeder is net met haar nieuwe man verhuisd. Samen hebben ze veel boeken, maar die staan allemaal in een werkkamer.”

4 Statuswijziging

Het fysieke boek lijkt ook aan status te hebben ingeboet en te zijn veranderd in een gewoon gebruiksartikel. Na lezing geef je het door, je laat het achter in een straatbibliotheek of in een doos naast de voordeur met de mededeling ‘Gratis mee te nemen’. Voor sommigen is het boek zelfs als een krant of tijdschrift, een wegwerpproduct voor in de papiercontainer. Kijk maar eens in zo’n bak. Tussen de oude kranten en kartonnen verpakkingen van de thuisbezorgers liggen soms verweesde boeken.

Liefhebbers van belletrie kunnen tegenwoordig terecht bij grote kringloopwinkels. Daar zijn vaak duizenden boeken te koop. Gezien in Amsterdam-Noord, in puike staat: het Verzameld werk van Willem Elsschot: 3 euro. Romans van W.F. Hermans, Harry Mulisch en Gerard Reve, de ‘Grote Drie’ van weleer: een paar euro per stuk. Ook bestsellers uit deze eeuw zijn voor een habbekrats te koop: het lijkt wel of niemand nog de Da Vinci Code van Dan Brown wil (her)lezen.

De bodemprijzen voor literaire romans onderstrepen wat ook blijkt uit cijfers van brancheorganisatie KVK Boekwerk: de populariteit van Nederlandstalige literatuur is tanende.

Ach, zegt Maurice Jansen, de populariteit van genres heeft altijd op en neer gegolfd. Met een compagnon drijft Janssen al twintig jaar de Reizende Boekhandel Louis Tinner. Op boekenmarkten en via boekwinkeltjes.nl verkopen zij jaarlijks duizenden tweedehands boeken, elk jaar een beetje meer.

Dat in Amsterdamse antiquariaten voorheen zeer gekoesterde delen uit de Russische Bibliotheek van Uitgeverij Van Oorschot voor luttele bedragen te koop worden aangeboden verbaast Janssen niet. Een lokale kwestie van vraag en aanbod, legt hij uit. „In grote steden wonen veel serieuze lezers. Die zijn relatief vaak klein behuisd en moeten noodgedwongen soms afstand van hun bezit doen.”

Dat Tsjechov en Dostojevski nu minder in trek zijn is volgens Janssen bovendien een „generatiedingetje”. „Mensen lezen nu gewoon iets anders.”

5 Privacy

Nog een mogelijke verklaring is een verandering in de tijdgeest, de behoefte aan meer privacy. Sommige huiseigenaren willen niet dat bezoek direct in hun ziel kan kijken. De libertijnse romans van Markies De Sade in de kast? Het verzameld werk van de politiek incorrecte Gerard Reve op de plank? Het kan aanleiding geven voor ongemakkelijke gesprekken.

Hoe onthullend een boekenkast kan zijn bewijst Erwin Reijers. De grafisch vormgever en conceptontwikkelaar maakt „uit nieuwsgierigheid” al jaren werk van het bestuderen van boekenkasten. Daarvan doet hij sinds 2011 verslag op zijn site deboekenkastvan.nl.

In kranten, tijdschriften en op internet en tv speurt Reijers naar foto’s van de boekenkasten van bekende Nederlanders. Met een loep, en gebruikmakend van Google, probeert hij zoveel mogelijk titels te ontcijferen. Hij noemt het „psychologie van de koude grond”, maar als boekenkastdetective probeert hij toch inhoud te geven aan het adagium ‘Laat mij uw boekenkast zien en ik zeg u wie u bent’.

Ook Reijers heeft de indruk dat het aantal boekenkasten in woonkamers afneemt. Op zijn site heeft hij bijna honderd boekenkasten van commentaar voorzien. Met vrolijke resultaten. In de kast van NRC-columnist Frits Abrahams kon Reijers 48 boektitels ontcijferen. De gemene deler: de auteurs zijn allemaal overleden, „zo dood als een pier”. Op het boekenplankje van oud-voetballer Patrick Kluivert staan naast biografieën van Gandhi en Obama „diehard literaire werken” van Jan Wolkers en Hella Haasse. Reijers: „Zou Patrick écht Heren van de thee lezen? Uuh… waarom niet eigenlijk?”

Vele dagdelen studeerde Reijers op de boekenkasten van Willem-Alexander. Tijdens een televisie-interview met Wilfried de Jong stond de koning vijf jaar geleden voor de boekenkast in zijn huis in Wassenaar. „Welke boeken bladert hij door? leest hij?” vraagt Reijers zich af. Van 85 boeken achterhaalde hij de titel. Daaronder Het paard: 173 fouten die je moet vermijden, boeken over vuurwapens en jagen (De jacht op wild door de eeuwen heen) en tal van tuinboeken: Vaste planten, Bol- en knolgewassen en Bloeiende heesters. Bij een boek over loopkevers noteert Reijers: „Ik moet nog ff wennen aan het idee: Willem-Alexander op zijn knietjes in de paleistuin met dat gidsje in zijn hand.”