Het regent te weinig. Nederland moet leren water vast te houden, in plaats van af te voeren

Posted on June 23, 2023 by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Reportage De droogte slaat weer toe in Nederland, ondanks een nat voorjaar. Wat kunnen natuurbeheerders en boeren doen? „Zie je die zwammen langs de bast? Dat is het signaal dat het afgelopen is. Einde oefening.”

Arjen Schreuder

23 juni 2023

Leestijd 6 minuten

Landgoed ’t Medler in Vorden, de Achterhoek. Hier wordt het landschap aangepast om meer water vast te houden. — **Landgoed ’t Medler** in Vorden, de Achterhoek. Hier wordt het landschap aangepast om meer water vast te houden. Foto Eric Brinkhorst

Het heeft iets tragisch. Dwars door de weilanden loopt een vele meters brede en diep gelegen sloot. Ooit aangelegd om overtollig water snel af te voeren. Maar regenen doet het ’s zomers allang niet meer zo veel en nu moet melkveehouder Erjan te Biesebeek uit Eibergen knarsetandend toezien hoe het grondwater via die sloot wegstroomt, terwijl enkele meters ernaast het gras voor zijn koeien staat te verpieteren. Waterbeheerders en boeren hebben inmiddels spijt van de aanleg van de sloot en het waterschap denkt erover de sloot ondieper te maken. Te Biesebeek kijkt ernaar uit, hoewel hij eigenlijk liever de sloot had willen verplaatsen. Dat is nog niet gelukt. Hij heeft overwogen naar water te boren, maar zag er van af. „De kans op water is te klein.”

De droogte slaat weer toe in Nederland. Na enkele zomers met droogte van soms epische omvang leek het afgelopen winter en voorjaar weer de goede kant op te gaan: er viel zo verschrikkelijk veel regen dat de grondwaterstanden, die de afgelopen jaren tot bedenkelijk niveau waren gezakt, weer bijna op het gewenste peil waren.

Tot half mei. Sindsdien is er geen regen van grote betekenis gevallen, zo weinig dat zich een lichte wanhoop van waterbeheerders meester lijkt te maken. Een Brabantse dijkgraaf, Mario Jacobs van waterschap Aa en Maas, plaatste onlangs, bij de afkondiging van een verbod op het onttrekken van water uit oppervlaktewater, op LinkedIn een bijdrage. „Ik ga me even omkleden voor een regendans. Kan iemand alvast de muziek starten?”

Als droogste plaats van Nederland geldt het gebied van waterschap Rijn en IJssel in de Achterhoek. Nergens in Nederland viel vorig jaar minder regen dan op het weerstation van het KNMI in het dorp Hupsel. Er viel 593 millimeter regen, dat is 180 millimeter minder dan normaal. Ook dit jaar is het droog in de Achterhoek; sinds half juni is de grondwaterstand in het gebied van het waterschap officieel gemiddeld lager dan normaal. Het gebrek aan regen is voor de regio des te pijnlijker, aangezien je lastig water naar de hoger gelegen zandgronden in het oosten van Nederland kunt brengen, zoals in andere delen van Nederland wel lukt, bijvoorbeeld uit het IJsselmeer. Dit gebied is domweg afhankelijk van regenwater – dat in de zomer steeds minder valt.

Het gebied rondom Hupsel is niet toevallig de droogste plaats van Nederland, vertelt dijkgraaf Hein Pieper van het waterschap Rijn en IJssel. De bodem bestaat uit dekzand dat regenwater doorlaat, maar vlak daaronder ligt een dikke leemlaag waar regenwater niet doorheen kan sijpelen. „Je kunt hier dus op de meeste plaatsen geen water opslaan. En je kunt je akkers dus ook niet beregenen.” En als de boeren dan ook nog eens veel kunstmest en gier gebruiken, dan put je ook de bodem uit en wordt het water nog minder goed vastgehouden, en volgt verdere uitdroging. Pieper: „De bodem is veelal niet gezond. Boeren moeten in het huidige systeem een hoge productie halen, daarom willen ze snelgroeiende gewassen. Ze moeten ook hun hypotheek kunnen betalen. Terwijl bodemleven heel belangrijk is. Het leven onder de grond, zoals schimmels, wormen en torretjes, moet eigenlijk qua gewicht zes keer meer zijn dan die ene koe boven de grond om de bodem gezond te houden. Dat is hier nu niet zo.”

Lees ook: Een hogere muur van water houdt het grondwater uit de Maas

De grond is een vergiet

Boeren lijden onder de droogte. „De gevolgen zijn gigantisch”, zegt boer Te Biesebeek. Melkveehouders moeten hier hun graslanden steeds opnieuw inzaaien. De mest van hun koeien kunnen ze niet uitrijden omdat er nog te veel mest ongebruikt in de bodem ligt. En voor hun dieren moeten ze voedsel bijkopen.

Dat geldt ook allemaal voor melkveehouder Ronnie te Woerd, even verderop. Tussen het gras op zijn weilanden schemeren bruine en paarse vlekken. Onkruid. De bovenlaag van zijn grasland is grind. Waterschapsbeheerder Rudy Tackenkamp, met wie de boer over zijn grond beent, zegt: „Deze grond is een vergiet, het water is hier in no time weg. Je moet door een heel dikke laag keileem om bij het grondwater te komen en dat is niet te doen.”

Te Woerd: „Je kunt hier heel veel gewassen verbouwen, maar dan moet je wel elke week twintig millimeter regenwater hebben.” Dat valt er ’s zomers vrijwel nooit meer. Zijn familie heeft ooit geprobeerd de weilanden te beregenen. „Mijn vader kocht dertig jaar geleden een installatie met alles erop en eraan. Hij heeft vijf minuten kunnen beregenen. Toen was er geen water meer. De hele boel kon retour.” Hij schudt het hoofd. „Ik weet niet wat het hier is. Er wordt weleens regen voorspeld, maar bij mij valt-ie niet.” Toen zijn vader hier boerde, regende het vaker. Die had er zelfs drainage voor aangelegd. Nu wil Te Woerd de drainagebuizen juist gebruiken om het water zo veel mogelijk vast te houden. Het waterschap heeft aan de rand van zijn land ook een stuw aangelegd, zodat het water via een sloot alleen wegstroomt als er veel te veel water is gevallen. Dat helpt.

Liefelijke stroom

Waar je ook komt in Nederland, elke waterschapper zal beginnen te vertellen over het belang water ‘vast te houden’. Te lang is het platteland ontwaterd ten behoeve van de landbouw. Watermanagers moeten wateroverlast voorkomen maar óók een tekort aan water het hoofd kunnen bieden. Bij waterschap Brabantse Delta gaan ze binnenkort in samenwerking met Vlaanderen nadenken over een „wederombouw” van dit watersysteem, dat veel te lang heeft gefungeerd als een „ontwateringsmachine”.

Dijkgraaf Kees Jan de Vet: „Je zou niet alleen horizontaal water moeten afvoeren, maar ook verticaal.” Er liggen machtige uitdagingen voor ingenieurs, verwacht hij. Als mogelijke voorbeelden noemt hij de grootschalige opslag van water onder het natuurgebied Loonse en Druinense Duinen, maar ook technieken die moeten verhinderen dat er, zoals nu, grote hoeveelheden grondwater onder de Brabantse Wal in West-Brabant wegstromen naar de Westerschelde. „Dat is een hoeveelheid waar 120.000 huishoudens water van zouden kunnen drinken.”

Als in een laan een boom omvalt, dan gaan de andere ook. Het is als een ritssluiting.

Ook in het allerdroogste gebied van Nederland wordt door het waterschap Rijn en IJssel driftig gewerkt. We wandelen langs de Buurser Beek bij Haaksbergen, op de grens van de Achterhoek en Twente, die onlangs op meerdere plaatsen is omgetoverd tot een liefelijke stroom van Zuid-Europese allure; verbreed, ondieper gemaakt en voorzien van watervalletjes – zodat het water, indien aanwezig, niet snel afstroomt richting grotere wateren, maar binnen het gebied blijft en uiteindelijk de bodem in zijgt. Projectleider Harold Bolk: „We zitten hier volop in de natuur. Met dit project hebben we de grondwaterstand in die natuur met veertig centimeter kunnen verhogen.”

Op een aantal plaatsen is de oude loop van de Buurser Beek hersteld; het water stroomt weer langs de in onbruik geraakte oude meanders en de later aangelegde gekanaliseerde variant wordt alleen nog gebruikt als er ineens veel water moet worden afgevoerd. Bolk: „Het is een mooi plaatje. Maar het is ook bedoeld om de watervoorraad onder de grond te vergroten.” Doel van het waterschap is jaarlijks honderd millimeter regenwater extra in de bodem te bewaren, ofwel tweehonderd miljard liter water. Een soort ondergronds meer.

Lees ook: Grote zorgen over de droogte die dit jaar vroeg begint

Einde oefening voor de beuken

De natuur van de Achterhoek lijdt eveneens schade. Wie de zevenhonderd meter lange oprijlaan van landgoed ’t Medler betreedt, in Vorden, kan niet anders dan vol bewondering de statige rij eiken en de rododendrons ertussen in zich opnemen. Maar vrij van droogtestress zijn de bomen niet. „Een gezonde eik heeft een gladde stam en bovenin veel bladeren. Hier zie je weinig blad en een stam die dicht bezet is met kleine takjes. Dat is stress”, zegt Eelco Schurer, rentmeester van het landgoed, en van origine bosbouwer.

Nog slechter is een beukenlaan even verderop er aan toe. Een onzichtbare reus lijkt grote happen uit de kronen te hebben genomen. Schurer: „Je hoeft geen boomdeskundige te zijn om te zien dat het blad bij sommige bomen heel dun is. En als het blad dun is, komt de stam in de zon en daar kan de stam niet tegen, dan brokkelt die af, dat gaat die dood. En als in een laan een boom omvalt, dan gaan de andere ook, het is als een ritssluiting.”

Het is en blijft hier droog, op twaalf meter boven NAP. Het landgoed is met steun van waterschap en provincie druk bezig de waterhuishouding te verbeteren en daarmee ook de kwaliteit van de natuur en het boerenland. Het landgoed is driehonderd hectare groot, tweehonderd hectare landbouw en honderd hectare bos. Bij de „transitie” wordt dertig hectare landbouwgrond nieuwe natuur. Ter compensatie van gederfde inkomsten uit de landbouw heeft het landgoed bouwkavels ter beschikking gekregen voor de bouw van twee particuliere woningen, die in erfpacht worden uitgegeven. Het systeem van gekanaliseerde beken en sloten wordt verlaten. „We gaan een heel nieuw watersysteem bouwen.”

Er zijn „laagtes” gegraven van maximaal dertig centimeter diep waar straks, als het ooit weer eens wil gaan regenen, het water van de Baakse Beek breed kan uitwaaieren en langzaam de bodem in trekken – met als gevolg een hogere grondwaterstand. Eelco Schurer: „Daar kun je in de zomer een week of drie winst mee boeken. Dat is in het groeiseizoen fundamenteel, want in die drie weken kan het gras ook in een droge zomer nog net groeien.” De laagtes zijn de percelen waarover ooit, eeuwen geleden, het water van de beek stroomde, en die op historische hoogtekaarten teruggevonden zijn. „De Baakse Beek was toen niet één stroom, maar een meanderend geheel van misschien wel zeven stroompjes.”

Mocht het nu echt eens heel hard regenen, dan geldt de huidige loop van de beek als een soort „bypass” om het water snel de IJssel in te kunnen sturen. Wandelend over het landgoed passeren we een fraaie, hoefijzervormige laan met rode beuken die door schimmel zijn aangetast. Schurer wijst op forse zwammen langs de bast. „Dat is het signaal dat het afgelopen is. Einde oefening.”

Dat betekent rooien en nieuwe bomen planten. Over welke soort dat zal worden moet nog veel worden vergaderd. Linden. Notenbomen. Tamme kastanjes. Acacia’s. „In elk geval iets wat tegen veel zon en droogte kan.”

Een versie van dit artikel verscheen ook in de krant van 24 juni 2023.

Duizenden Pakistanen gearresteerd bij grote protestmars voor vrijlating oud-premier Khan

admin
November 25, 2024
0

Zeker vierduizend aanhangers van de populaire Pakistaanse oud-premier Imran Khan zijn sinds vrijdag gearresteerd op verschillende plaatsen in Pakistan. Dat melden internationale persbureaus maandag. Zondag is een protestmars richting hoofdstad Islamabad begonnen. Demonstranten eisen de vrijlating van Khan, die in de gevangenis zit na veroordelingen voor corruptie en het lekken van staatsgeheimen.

Aan de protestmars nemen volgens de autoriteiten zo’n tienduizend actievoerders deel. PTI, de partij van Khan, spreekt van veel hogere aantallen. Naar verwachting bereikt de stoet in de loop van maandag het centrum van de stad. Om dat te voorkomen hebben de Pakistaanse autoriteiten Islamabad hermetisch afgesloten. Grote wegen zijn geblokkeerd met zeecontainers en mobiel internet is in sommige delen van de stad afgesloten. Tegen actievoerders die wel de straat op gaan, gebruikt de politie traangas.

Khan en zijn aanhangers beschouwen de veroordeling als een complot van de regering en de top van het leger, dat in Pakistan veel invloed heeft. Pakistan werd decennia geregeerd door militaire dictators. In 2018 werd ‚volksfavoriet’ Khan gekozen, vier jaar later werd hij gedwongen om af te treden.

De voormalige premier, die vroeger professioneel cricket speelde, heeft zijn achterban opgeroepen in Islamabad te blijven totdat aan hun wensen, namelijk het vrijlaten van Khan, wordt voldaan. Enkele kopstukken van de PTI hebben maandag in de gevangenis overlegd met Khan. Zijn vrouw, Bushra Bibi, is een van de leiders van het massale protest.

Onverwachte verkiezingswinst

Ondanks de gevangenschap van Khan namen zijn getrouwen begin dit jaar wel deel aan de verkiezingen in Pakistan. Tamelijk onverwacht behaalden zij goede resultaten. De PTI werd voorafgaand aan de verkiezingen vrijwel lamgelegd door arrestaties. De PTI kon niet als één organisatie campagnevoeren — kandidaten moesten zich dus ‘los’ verkiesbaar stellen. Ondanks de onverwachte uitslag, kreeg Pakistan alsnog een verwachte regering onder leiding van de conservatieve premier Nawaz Sharif.

Sharif is er veel aan gelegen de populariteit van Khan aan banden te leggen. Deze zomer maakte zijn regering het voornemen bekend om de PTI via de rechter te verbieden. De regering beschuldigde de grootste oppositiepartij van het lekken van „geheime documenten” en het „aanzetten tot oproer”.

Aleksandr Loekasjenko, de president van Wit-Rusland, bezoekt maandag Islamabad. De regering verwijt het de achterban van Khan dat hij het buitenlandse bezoek gebruikt om opnieuw aandacht te vragen voor de vrijlating van de populaire oud-premier.

‘Grensbewaking doet niet alleen migranten pijn, maar ook de grensbewakers zelf’, toont deze Nederlandse documentaire

admin
November 25, 2024
0

Ramon Gonzalez is politiechef van het politiekantoor in La Joya. Het plaatsje van zo’n drieduizend zielen ligt in de zuidpunt van Texas, vlak bij de grensrivier met Mexico. Gonzalez en zijn manschappen pakken dagelijks criminelen op die immigranten, soms met tientallen tegelijk, over de Rio Grande smokkelen. De jacht op beide groepen ontaardt geregeld in wilde achtervolgingen, soms met dodelijke afloop. Als Gonzalez terugdenkt aan hoe bij een van die incidenten een jonge vrouw uit Honduras zich schreeuwend aan zijn broekspijp vastklampte voordat ze stierf door de verwondingen als gevolg van het auto-ongeluk, moet hij huilen.

Gonzalez en zijn manschappen werden in 2022 enkele maanden gevolgd voor een documentaire van de Nederlandse regisseur Loretta van der Horst. De film van iets meer dan een uur geeft een zeldzaam inkijkje in ‘de achterkant’ van de grensbewaking en grenscontroles, een thema dat ook in Nederland sterk speelt. Vanaf 9 december worden de controles door de Koninklijke Marechausse aan de grenzen met Duitsland en België geïntensiveerd, tot voor kort taboe gezien het vrij verkeer van personen en goederen in Europa. Hiermee wil de rechtse coalitie onder meer illgale migratie en mensensmokkel beter bestrijden.

De documentaire The Border Crossed Us werd, mede vanwege de unieke interviews, onlangs genomineerd voor een Gouden Kalf, de belangrijkste filmprijs in Nederland. En op enkele Amerikaanse filmfestivals werd de film van Van der Horst ook vertoond.

Als er één gebied is dat de willekeur van getrokken grenzen laat zien, is het Texas wel

Loretta van der Horst
documentairemaker

De documentairemaker, die in Honduras werd geboren als kind van een Nederlandse vader en een Puerto Ricaanse moeder, kreeg niet alleen zicht op de enorme druk die het werk als grensbewaker met zich meebrengt, „Ik was ook nieuwsgierig naar de onvermijdelijke morele dilemma’s bij het controleren van een grens”, vertelt ze in een café in Eindhoven. Voor haar was namelijk één ding duidelijk: grensbewaking leidt hoe dan ook tot geweld, of het nu doden en gewonden bij politie-achtervolgingen zijn, gezinnen die gescheiden worden, of de deportatie van illegale migranten terug naar – vaak – onveilige gebieden.

Behalve morele dilemma’s wilde Van der Horst ook mogelijke frustraties van grensbewakers blootleggen. Zo is mensensmokkel veel lastiger te bestrijden dan drugssmokkel, zegt politiechef Gonzalez bijvoorbeeld. Bij de laatste pak je het product af, vernietig je de partij. Met mensen kun je dat niet doen. „Die deporteren we terug. Zo krijgen smokkelaars en hun kartels steeds nieuwe producten.”

Ook worstelen politie-officieren met de vraag of ze wel tot het hart van bendes en criminele netwerken weten door te dringen. Komen we wel genoeg toe aan de bendeleiders „in hun grote huizen en Mercedessen?”, vraagt Gonzalez’ collega, politie-inspecteur Manuel Casas zich af. En hoe loopt het met migrantengezinnen af, waar ouders en kinderen na arrestaties worden gescheiden, vraagt politieagent Mayra Garza zich af.

Van der Horst concludeert aan het eind van haar project: „Grensbewaking doet niet alleen immigranten pijn, ook grensbewakers zelf. En nu de politieke druk op die laatste groep toeneemt, zullen ze die pijn meer gaan voelen.”

Filmmaker **Loretta van der Horst** : Grensbewaking leidt hoe dan ook tot geweld. Foto: Loretta van der Horst

Willekeur

Texas is niet toevallig gekozen, vertelt Van der Horst. Een groot deel van de een à twee miljoen illegale migranten die tijdens de binnenkort afgelopen Biden-periode de zuidgrens van de Verenigde Staten overstaken, deed dat in deze regio. „Maar Als er één gebied is dat de willekeur van getrokken grenzen laat zien, is het Texas wel”, zegt Van der Horst. Het gebied was achtereenvolgens Spaans, Frans, en Mexicaans grondgebied, in de negentiende eeuw korte tijd onafhankelijk, en vanaf 1845 Amerikaans.

Gonzalez en zijn mannen en vrouwen mogen dan Amerikaanse staatsburgers zijn en met hun mooie uniformen vooropgaan in het beschermen van de Amerikaanse soevereiniteit, maar dat kan niet verhelpen dat migranten en smokkelaars de agenten nog steeds als deels Mexicaans beschouwen. „Vendidos [verraders], is een scheldwoord dat we regelmatig naar ons hoofd geslingerd krijgen”, zegt een politieman in de documentaire. „Een grensbewaker die uit New York komt, heeft daar veel minder last van”, voegt Van der Horst eraan toe.

De film kent drie hoofdpersonen die hun eigen weg vinden in de wereld van de grenscontroles, met alle bijbehorende frustraties en gevoelens van futiliteit. Een simpel evangelie als: ‘Grenzen zijn er nu eenmaal om bewaakt te worden’, volstaat niet, zo blijkt.

De meest bevlogen grensbewaker is de eerdergenoemde inspecteur Manuel Casas. Als een radiopresentator hem vraagt hoe hij zijn werk rijmt met zijn expliciet beleden christelijk geloof, zegt Casas: „Elke wet van mensen krijgt kracht door God. Hij heeft de wetten gemaakt. […] Het woord van God zegt ook dat er dienaren zijn. Deze dienaren dragen het zwaard […] Ze zullen de toorn van God over je brengen. […] Wie zijn die dienaren? Iedereen die werkt voor de overheid, inclusief de politieagenten.”

Prediker

Een bizarre motivatie, zal een gemiddelde Europeaan zeggen, maar voor veel conservatieve Amerikanen klinkt dit heel vertrouwd, vertelt Van der Horst. „In de VS, zeker in het zuiden, is het christelijk geloof veel belangrijker dan in Europa. Politiek en religie zijn daar veel meer met elkaar verweven.”

Bovendien is Casas in zijn vrije tijd prediker. Dus helemaal verbaasd was ze niet over diens christelijke drijfveren. „Al vond ik het best heftig”, zegt Van der Horst. „Inspecteur Casas zei eigenlijk dat alles wat agenten zoals hij doen, in de naam van God is.”

Een van de collega’s van Casas gooit het over een andere, meer humanitaire boeg. Mayra Garza is een alleenstaande moeder met drie jonge kinderen en raakte gewond bij een wilde achtervolging van een suv die vermoedelijk vol migranten zat. „Mayra raakte mij heel erg”, vertelt Van der Horst. „Ze maakte vroeger heel nare dingen mee, zoals mishandeling thuis. Nu wil ze met haar jacht op mensensmokkelaars het goede doen”, aldus de documentairemaker.

„Zo helpt ze mishandelde vrouwen in de buurt, zowel migranten als niet-migranten. Ze probeert ze wegwijs te maken, zodat ze – ondanks alle beperkingen, zeker voor illegalen – toch hulp kunnen krijgen. Het frustreert haar dat ze voor migrantenvrouwen zonder documenten – vaak tijdens hun reis door Midden-Amerika het slachtoffer van verkrachtingen en gruwelijke mishandelingen – weinig tot niets kan doen.”

Tussen goed en kwaad

Garza zoekt tastend haar weg in het mistige gebied tussen goed en kwaad, ziet Van der Horst. „Net zoals veel van haar collega’s zet ze oogkleppen op, door puur op haar taak te focussen: mensensmokkelaars vangen, the bad guys, zoals ze die noemt. Maar even later zegt ze ook dat ze zich goed realiseert dat veel vluchtelingen en migranten juist háár als the bad guy zien. Smokkelaars zijn voor vluchtelingen de good guys, want die willen hen tenminste in veiligheid brengen.”

Ook politiechef Ramon Gonzalez, ofwel the chief, zoals Van der Horst hem noemt, maakte indruk. Als leidinggevende durfde hij het aan groen licht te geven voor een filmproject over een controversieel onderwerp. „Gonzalez weet dat grensbewaking pijn doet en dat wilde hij laten zien”, aldus de regisseur. „Hij geeft ook in zijn eigen korps mensen ruimte voor het uiten van emoties, al moet je niet denken dat iedereen daar ’s avonds huilend naar huis gaat.”

Komen we wel genoeg toe aan de bendeleiders in hun grote huizen en Mercedessen, vraagt inspecteur Casas zich af

De politieman gelooft in zijn werk, vertelt Van der Horst, maar dan moet het wel ergens toe leiden. De leidinggevende in La Joya verbijt zich als collega Garza hem vertelt dat een belangrijke smokkelaar alweer op vrije voeten is gesteld na betaling van een sterk verlaagde borgsom (van 3 miljoen naar 112.000 dollar). Ook vreest Gonzalez voor de toekomst. De massale deportaties van illegale migranten (Trump heeft kiezers beloofd het aantal en tempo van deze deportaties flink op te voeren) „geven de kartels meer inkomstenbronnen”.

Of Gonzalez nog lang op het politiebureau in Zuid-Texas zal blijven, is de vraag. Van der Horst vertelt dat the chief ervan droomt ergens les te gaan geven.

Politievrouw **Mayra Garza** helpt mishandelde migrantenvrouwen

De documentaire The Border Crossed US is te zien via NPO Plus en Pathé Thuis

Marechaussee wil ‘neutraal blijven’

In Nederland is de Koninklijke Marechaussee (Kmar) verantwoordelijk voor de grensbewaking en helpt, samen met de politie, met het zichtbaar maken en ontmanteling van (mensen-)smokkelnetwerken. Sporadisch worden gezinnen uit vrachtwagens en andere voer- en vaartuigen gehaald. NRC vroeg de marechaussee toestemming om gesprekken met medewerkers te voeren over de documentaire The Border Crossed Us en de daarin aangeroerde thema’s. Dit verzoek werd afgewezen.

„De Koninklijke Marechaussee is een organisatie die de wet handhaaft”, aldus een woordvoerder. „Onze taak is om het beleid van de regering uit te voeren. We proberen hierbij zo neutraal mogelijk te blijven en geen persoonlijke meningen te geven over het beleid of maatschappelijke kwesties. Omdat we een neutrale organisatie zijn, gaan we niet in op onderwerpen zoals de ‘zin’ van ons werk, of de frustraties die soms ontstaan door herhaaldelijke activiteiten van mensensmokkelbendes.”

De weelde van drie iconische kunstenaars die in 1504 elkaar de hand konden schudden

admin
November 25, 2024
0

De Britse koning Charles III bezit een wereldvermaarde kunstcollectie, die gedeeltelijk voortkomt uit de verzameling van zijn 17de-eeuwse voorganger en naamgenoot Charles II (1630-1685). In die tijd kende Engeland, anders dan bijvoorbeeld de Nederlandse Republiek of Italië, geen bijzonder grote traditie van lokale kunstproductie. Dus moesten ze het doen met kunstenaars van het Europese vasteland die ze bewonderden. De Royal Collection bulkt zelfs van bladen door Italiaanse renaissancekunstenaars van topkwaliteit. De King’s Gallery in Buckingham Palace toont nu een selectie van zo’n 150 tekeningen van kunstenaars als Fra Angelico, Leonardo da Vinci, Correggio en Carracci.

Raphael, **De Drie Gratiën**, ca.1517–18. (te zien in King’s Gallery)

Giovanni Bellini, Het hoofd van een oude man, c. 1460–7. (te zien in King’s Gallery) en Bernardino Campi, De Maagd en het Kind, ca. 1570–80. (te zien in King’s Gallery)

Foto’s Royal Collection Trust

De expositie – met secties als ‘figuren’, ‘koppen’, ‘studies voor paleisdecoraties’ – laat zien dat tekeningen in de 15de en 16de eeuw meestal niet bedoeld waren als zelfstandige kunstwerken. Vaak zijn figuren, motieven of composities getekend ter voorbereiding van een schilderij of fresco. Illustratief is een studie in rood krijt waarin de befaamde schilder Rafael de figurenrijke compositie van een groot tapijtontwerp voor de bijbelscène van de Sleuteloverdracht van Christus aan de apostel Petrus (ca 1514) uitprobeert in de vorm van een groep mannen die poseren in hun alledaagse kleren.

Bij de ‘studies naar de natuur’ zijn schetsen van landschappen, paarden en poezen, maar ook een opvallende houtskooltekening toegeschreven aan de Venetiaan Titiaan, met een natuurgetrouwe weergave van de exotische struisvogel (ca. 1550). Het lichtblauwe blad is voorzien van een raster dat erop duidt dat het motief bedoeld was om te worden overgezet naar een schilderij, maar dat werk is niet meer bekend.

De presentatie van werk van de ene briljante tekenaar na de andere, geeft daarmee een overvol maar ook adembenemend fraai overzicht van renaissance-tekeningen en hun functies, uit artistieke centra vooral in de noordelijke helft van het huidige Italië. De nadruk die daar destijds werd gelegd op het belang van het maken van tekeningen in het artistieke proces, en de grote aandacht die kunstenaars er daarom ook aan besteedden, verklaren de uitzonderlijke kwaliteit van de tekeningenproductie die deze expositie weerspiegelt.

Verbeten expressie

Van meer studieuze aard is een tweede tentoonstelling in Londen, in de Royal Academy, over Italiaanse renaissance-kunst, met 45 bruiklenen uit collecties in het Verenigd Koninkrijk en elders in Europa. Hier geen overdonderend aantal kunstenaars en tekeningen, maar juist een relatief klein aantal goedgekozen werken, uit een tijdsspanne van slechts enkele jaren, en gemaakt door drie iconische kunstenaars. In 1504 konden ze elkaar in Florence de hand schudden: Leonardo da Vinci (1452-1519) en Michelangelo (1475-1564), beiden uit de omgeving afkomstig, hadden elders gewerkt en waren in de eerste jaren van de 16de eeuw kortstondig terug in Florence. De jonge Rafael (1483-1520) uit Urbino, verbleef in dat jaar in de stad om te leren van de werken van de buitengewone kunstenaars van die tijd.

Foto Royal Academy of Arts, Londen. / Prudence Cuming

Leonardo da Vinci, De Maagd en het Kind met Sint Anna en de jonge Johannes de Doper (‘The Burlington House Cartoon’), ca. 1506-08. Houtskool met wit krijt op papier, gemonteerd op doek, 141,5 x 104,6 cm, te zien in Royal Academy) en Toegeschreven aan Pietro Faccini, Het hoofd van een jongeling, ca.1590.

Foto’s The National Gallery, Foto Royal Collection Trust

Op even ingenieuze als instructieve wijze toont de expositie de artistieke verhoudingen tussen de drie kunstenaars. Zo maakte Rafael schetsen naar een cirkelvormig, tachtig centimeter hoog, marmer-reliëf door Michelangelo, bijgenaamd ‘Taddei tondo’ naar opdrachtgever Taddeo Taddei (1504-1507). Het stelt de Maagd Maria voor met half liggend in haar armen het Christuskind. Hij lijkt weg te duiken voor een vleugelklapperend vogeltje (een distelvink, symbool van Christus’ latere lijdensweg) in de handen van de jonge Johannes de Doper. Rafaels tekening staat in de expositie op een sokkel precies halverwege de afstand tussen Michelangelo’s reliëf en een schilderij van Maria met kind (‘Bridgewater Madonna’, 1507), waarin Rafael een vergelijkbare compositie heeft toegepast.

Raphael, **De Maagd Maria met het Kind en de jonge Johannes de Doper (‘De Esterhazy Madonna’)**, c. 1508. Tempera en olieverf op paneel, 28,5 x 21,5 centimeter, te zien in Royal Academy)

Even doordacht is de plaatsing, pal tegenover Michelangelo’s tondo, van een tweede uitzonderlijk bruikleen: Leonardo da Vinci’s enorme houtskooltekening van de bijna levensgrote Maria zittend op schoot bij haar moeder Anna. Ook hier heeft het Christuskind een liggende pose en ook nu staat Johannes ernaast. Mogelijk, zoals in deze expositie en de bijbehorende catalogus voor het eerst wordt geopperd, was deze tekening bedoeld als ontwerp voor een nooit voltooid altaarstuk voor de grote zaal van het Florentijnse stadsbestuur in het Palazzo della Signoria.

Voor diezelfde zaal maakten Michelangelo en Leonardo tussen 1503 en 1506 ontwerpen voor frescoschilderingen van veldslagen waarin de stadstaat Florence in het verleden verwikkeld was geweest. Ook deze projecten zijn nooit voltooid, maar in een reeks tekeningen laat zich in de expositie prachtig volgen hoe de kunstenaars op papier hun schilderingen voorbereidden: Leonardo in de Slag bij Anghiari met aandacht voor verbeten expressie in de hoofden van mensen en paarden, Michelangelo geconcentreerd op de anatomie van naakte mannen die zich klaarmaken voor de Slag bij Cascina. En in een pentekening (1505), losjes geïnspireerd op Michelangelo’s fresco-ontwerp, maar dan met een zodanig gedraaid perspectief op twee naakte mannen dat het lijkt alsof de tekenaar zelf deel is geworden van het groepje, openbaart zich het compositorische genie van Rafael.

Tentoonstelling Renaissancekunst uit Boijmans in Parijs

Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam bezit een van de belangrijkste verzamelingen van Italiaanse renaissancetekeningen in Nederland. Een selectie van 122 bladen uit die collectie wordt nu getoond in de Fondation Custodia in Parijs. Naast al vaker beschreven en geëxposeerde bladen uit de periode 1400-1600, van de hand van onder anderen Pisanello, Jacopo Tintoretto, Paolo Veronese, en een bijzondere groep tekeningen door Fra Bartolommeo, worden ook nieuwe vondsten en toeschrijvingen gepresenteerd. Zo is uit recent onderzoek, gefinancierd door de Getty Foundation, gebleken dat een Engel van de Annunciatie (ca. 1514) in rood krijt moet worden toegeschreven aan de Florentijnse schilder Jacopo Pontormo, en een indrukwekkende zwartkrijttekening van de Bijbelse Jozef van Arimathea met het lichaam van de gestorven Christus (1590-1610), aan Aurelio Lomi uit Pisa.

Naissance et Renaissance du dessin italien: Italiaanse renaissancetekeningen uit Museum Boijmans Van Beuningen. T/m 12/1. Fondation Custodia, Parijs. Info: fondationcustodia.fr.

Michelangelo Buonarroti, **Studies van mannelijke hoofden, helmen voor soldaten en gezichtskenmerken**, c.1504. (pen, bruine inkt, en zwart krijt op papier, 20,5 x 25,3 cm, te zien in Royal Academy).

Michelangelo Buonarroti, Mannelijk naakt, c. 1505-06. (Zwart krijt op papier, 40,4 x 22,5 cm, te zien in Royal Academy) en Raphael, naar Michelangelo Buonarroti, David, c. 1505-08. (pen en bruine inkt op papier, 39,6 x 21,9 centimeter, te zien in Royal Academy).

Foto’s Teylers Museum, Haarlem en British Museum

Luister naar