Leidt de Wagner-opstand tot een machtsgreep in het Kremlin?

De bom is eindelijk gebarsten. Al maanden leefde Jevgeni Viktorovitsj Prigozjin, oprichter en baas van het privéleger van de Wagner Groep, op voet van oorlog met de Russische autoriteiten. Met minister van Defensie Sergej Sjojgoe, met generaal Valeri Gerasimov, bevelhebber van de Russische strijdkrachten, en zelfs met president Vladimir Poetin, de man voor wie Prigozjin ooit werkte als Kremlin-cateraar. Nu staat Prigozjin (62) met zijn huurlingenleger in Rostov aan de Don, en dreigt op te stomen naar Moskou, om wraak te nemen op het Russische establishment dat hem in zijn ogen te vaak heeft dwars gezeten. De tijd zal leren of de Wagner-opstand daadwerkelijk tot een machtsgreep in het Kremlin zal leiden.

De kiem van het conflict ligt vermoedelijk in de bijzondere positie die Prigozjijn met zijn Wagner Groep inneemt in Rusland. Geen onderdeel van de Russische strijdkrachten, maar wel vechtend voor dezelfde zaak. Tot dit weekeinde, in elk geval. Prigozjin liet zich al maanden niet commanderen door de bevelhebbers in Moskou.

Sinds de Russische invasie in Oekraïne, in februari vorig jaar, speelt Prigozjin een bijzondere rol in de oorlog. Met zijn huurlingenleger opereerde hij vooral als een regionale krijgsheer in de Donbas, de regio die Rusland al sinds 2014 probeert los te weken van Oekraïne. Een van de voornaamste redenen waarom Prigozjin ineens een levensgroot probleem is voor het Kremlin, is het feit dat hij op het slagveld succesvol is geweest.

Waar het grootste deel van de Russische troepen in de bezette delen van Oekraïne vrij kort na de invasie in de verdediging werden gedrukt, bleek de Wagner Groep in staat tot diep in het voorjaar offensieven uit te voeren in de Donbas. De uiterst bloedige slag om Bachmoet, het Oekraïense mijnstadje dat maandenlang onder vuur lag van de Wagner Groep, leverde Prigozjin uiteindelijk succes op, al moeten de verliezen aan zijn kant kolossaal zijn geweest.

De huurlingenbaas uit Sint Petersburg raakte in die strijd om Bachmoet vooral berucht om zijn extreem brute oorlogspraktijken – zoals de inzet van duizenden ex-gedetineerden die in eindeloze aanvalsgolven op Oekraïense stellingen de dood in werden gejaagd. Het schrikbewind dat Prigozjin voert over zijn eigen troepen is in de loop van de oorlog uitvoerig beschreven; soldaten die wilden deserteren of weigerden bevelen uit te voeren werden zonder pardon geëxecuteerd. De beelden van een bebloede moker naast een hakblok gingen de afgelopen maanden als een lopend vuur over de sociale media: het inslaan van de schedel is naar verluidt de manier waarop Wagner wraak neemt op deserteurs en andere opstandige huurlingen.

Chef-kok

Prigozjin groeide in de loop van Poetins ‘speciale militaire operatie’ in Oekraïne steeds meer uit tot een probleem voor Moskou. Bij Poetins coulante behandeling van de voormalige chef-kok-die-krijgsheer werd moet hebben meegespeeld dat Prigozjin succesvol was aan de frontlijn. Bachmoet, dat dit voorjaar na een maandelange belegering in handen viel van de Wagner-troepen, was vanuit Kremlin-perspectief een van de weinige militaire lichtpuntjes bij de operatie in Oekraïne. Bachmoet was voor Moskou symbolisch van groot belang geworden – het bewijs dat de Russische operatie in Oekraïne nog vooruitgang boekte.

Het gaf Prigozjin een bijzondere positie in Rusland. En hij moet zich daar terdege bewust van zijn. Als een van de weinigen in het land durfde Prigozjin het aan openlijk kritiek te leveren op het Kremlin en op het ministerie van Defensie, de bazen van de strijdkrachten. Als een van de weinigen in Rusland benoemde hij de militaire blunders die Rusland beging tijdens en na de inval in Oekraïne, en liet zich laatdunkend uit over de verantwoordelijken, die hij „incompetentie” verweet.

Met name minister van Defensie Sjojgoe moet het daarbij ontgelden. In lange, gefilmde tirades, vol scheldwoorden en beledigingen, haalde Prigozjin vanaf de frontlinies bij Bachmoet steeds feller uit naar de verantwoordelijken voor de oorlog in Moskou. Aan het begin van dit jaar, toen de troepen van Prigozjin bij Bachmoet als enige onderdeel van de Russische strijdkrachten nog in het offensief waren, verslechterden de verhoudingen met Moskou zienderogen. Prigozjin zocht steeds verder de grenzen op.

In februari kwam dat tot een uitbarsting. Toen Poetin in Moskou een belangrijke toespraak hield, hield Prigozjin zich niet alleen bewust afzijdig, hij beschuldigde de Russische defensietop er publiekelijk van de Wagner-troepen bewust het hoogst noodzakelijke oorlogsmaterieel te onthouden. „Het hoofd van de generale staf en de minister van Defensie geven links en rechts orders waarin niet alleen geen munitie moet worden gegeven aan Wagner, maar ook geen ondersteuning bij luchttransport”, klaagde Prigozjin die dag in een verklaring. Zelfs scheppen waarmee zijn mannen aan het front loopgraven kunnen graven werden niet meer gestuurd, zei Prigozjin.

Hij noemde dat „directe tegenwerking” en „niets minder dan een poging om Wagner te vernietigen”. Hij vergeleek het zelfs met „verraad”, en dat op het moment dat honderden van zijn strijders „vechten voor Bachmoet”. Volgens hem sterven zijn soldaten „als vliegen”, doordat ze onvoldoende uitgerust worden door Moskou. In de weken daarna herhaalde hij zijn scheldkanonnades verschillende keren. In mei moest ook Poetin het ontgelden: Prigozjin leek aan de president zelf te refereren toen hij spottend sprak over „een gelukkige opa”.

Bachmoet

Na de volledige verovering van Bachmoet, in mei, kondigde Prigozjin aan zijn troepen terug te trekken uit de stad. In de weken daarna droeg hij de stad over aan de reguliere Russische strijdkrachten. De troepen van de Wagner Groep, vermoedelijk nog altijd bestaande uit tienduizenden strijders, trokken zich terug richting de Russische stad Rostov aan de Don, waar het zuidelijke hoofdkwartier van de Russische strijdkrachten, maar ook dat van Wagner, is gevestigd.

Zijn waarschuwingen en dreigementen aan het adres van de Russische defensietop werden de afgelopen tijd steeds luider. Prigozjin beschuldigde het Kremlin ervan Oekraïne onder valse voorwendselen binnen te zijn gevallen; dat Oekraïne geen bedreiging voor Rusland vormde en vorig jaar geen plannen had voor een tegenoffensief in de Donbas. Hij beschuldigde de legertop en het ministerie van Defensie ervan informatie over het ware verloop van de oorlog achter te houden voor Poetin, uit angst voor represailles.

Halverwege deze maand probeerde het ministerie van Defensie in Moskou Prigozjin in het gareel te krijgen door hem een contract te laten ondertekenen waarin staat dat hij onder het bevel van Defensie staat. Prigozjin weigerde dat met zijn inmiddels bekende manier van communiceren.

En vrijdagavond barstte de bom volledig: Prigozjin beschuldigde de Russische strijdkrachten ervan een raketaanval te hebben uitgevoerd op kampen van de Wagner Groep, waarbij volgens de krijgsheer een „enorm aantal strijders werd gedood”. Prigozjin zei dat het om aanvallen in de rug ging, „wat betekent dat ze werden uitgevoerd door troepen van het ministerie van Defensie van de Russische Federatie”.

De openlijke muiterij tegen Moskou lijkt te zijn uitgelopen op een volledige opstand – gewapend en al. De komende weken zal moeten blijken of Poetin erin slaagt de krijgsheer tot de orde te roepen en de rust in het land terug te krijgen.