De kunst van het krijgen: hoe Museum Singer Laren grote collecties geschonken krijgt

Posted on by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Schenking Singer Laren ontvangt weer een grote kunstcollectie. De twee directeuren, Jan Rudolph de Lorm en Evert van Os, leggen uit hoe zij donateurs werven. „Je moet niet te hebberig zijn.”

Schovenbindsters van Kees van Dongen (1905), een van de 33 schilderijen uit de schenking van een anoniem echtpaar aan het Singer Museum, Laren.
Schovenbindsters van Kees van Dongen (1905), een van de 33 schilderijen uit de schenking van een anoniem echtpaar aan het Singer Museum, Laren. Foto Pictoright Amsterdam 2023

De Quote 500 navlooien. Het was een van de eerste dingen die Evert van Os (51) deed na zijn benoeming in 2014 tot algemeen directeur van Singer Laren. Een kwestie van noodzakelijke kennis verwerven. Wie uit de lijst van meest vermogende Nederlanders woont in het Gooi en behoorde nog niet tot de Singer-familie, de gemeenschap van donateurs waar het cultuurcomplex op kan leunen?

Van Os, bedrijfskundige, zocht destijds naar begunstigers: „Ik moest nog een heel theater doen.” Het uit de jaren vijftig stammende theater van Singer was aan vervanging toe en de geplande nieuwbouw moest nog gefinancierd worden.

Drie jaar later opende het nieuwe theater, voor het leeuwendeel betaald door particulieren uit Laren en omgeving. Het raadplegen van de Quote 500 had Singer aan een stel belangrijke donateurs geholpen.

Singer Laren, naast een theater een museum en een beeldentuin, is een op Amerikaanse leest geschoeid instituut. Dat wil zeggen: niet afhankelijk van overheidssubsidies maar gedragen door zo’n vijfduizend donateurs, merendeels bewoners van het Gooi. Deze supporters beschouwen Singer als hun ‘clubhuis’, zegt museumdirecteur Jan Rudolph de Lorm (64).

De Lorm en Van Os vormen samen al bijna tien jaar de directie. Onder hun leiding heeft Singer de wind mee. Het theater, het entreegebouw en de horeca zijn in 2017 vernieuwd. In 2018 opende Singer een door tuinarchitect Piet Oudolf ontworpen beeldentuin. Het museum werd gerenoveerd en vorig jaar opende een nieuwe vleugel. Vernieuwingen die een investering van in totaal 23 miljoen vergden. Daarvan werd 20 miljoen geschonken door een grote groep particulieren en een enkel cultuurfonds. „Een verhouding die uniek is in hedendaags cultureel Nederland”, zegt Van Os.

Anemonen in een vaas van Piet Mondriaan, circa 1908-1909.

Foto Erik van Rosmalen, vR&S, Amsterdam

Minstens zo belangrijk: de afgelopen acht jaar kreeg het museum meer dan tweehonderd kunstwerken cadeau. Schenkingen waardoor Singer uitgroeide tot hét museum van het Nederlandse modernisme. De meest recente donatie, een collectie van 33 belangrijke schilderijen, maakte Singer woensdag bekend.

Hoe krijgen De Lorm en Van Os dat voor elkaar?

De twee directeuren zeggen voort te bouwen op een lange traditie. Ook hun voorgangers bij Singer staken veel tijd en energie in het onderhouden van de banden met begunstigers. Als een van de eerste musea in Nederland had Singer een vriendenkring die jaarlijks geld doneerde. Het instituut heeft sinds de oprichting in 1956 altijd vooral eigen inkomsten gegenereerd.

De grond in het Gooi is vruchtbaar, zegt Van Os. Laren en buurgemeente Blaricum behoren tot de rijkste gemeenten van het land. Ze hebben ook de tijd mee, vult De Lorm aan. Tien, twintig jaar geleden hadden ze nooit zoveel donaties kunnen binnenhalen. De Lorm: „Jaren terug zat ik aan een ontbijt met Theo Schuyt, de hoogleraar filantropie. Ik deed een beetje stoer, vertelde dat we toen net 11 miljoen van particulieren hadden gekregen voor ons nieuwe theater. Schuyt reageerde wat onverschillig. ‘Singer loopt misschien een beetje voor’, zei hij. ‘Maar dit is wat overal gaat gebeuren. Er gaat enorm veel gedoneerd worden. In kunst, en in geld.’ Schuyt had gelijk, het is de generatie van onze ouders, de babyboomers. Zij zorgen nu voor de grootste vermogensoverdracht uit de geschiedenis.”

Bonbons

Maar hoe vruchtbaar de grond rond Singer Laren ook is, vanzelf vallen de appels niet van de bomen. Op een enkele uitzondering na dan, vertelt De Lorm. Vier jaar terug ontving hij een mailtje van een Duits echtpaar. Of het museum misschien belangstelling had voor de schenking van een schilderij van Max Liebermann, in 1897 geschilderd op de Brink in Laren?

Naar adem happend las hij het bericht, zegt De Lorm. Een schilderij van de belangrijkste Duitse kunstenaar van zijn tijd, en dan ook nog geschilderd in Laren, vast vakantieadres van Liebermann? Dat was een langgekoesterde wens.

De eerste ontmoeting met het echtpaar vond plaats in Maastricht, op de kunstbeurs Tefaf. Van Os haalde koffie voor het echtpaar en begon met een klein charmeoffensief. „Ik vroeg of ze bij de koffie een bonbon wilden.”

De Lorm: „Zegt die man: ‘Wilt u dan misschien ook een bonbonnetje van ons? We hebben nog een Jongkindje voor u.’ Kregen we naast de Liebermann ook nog een prachtige aquarel van Jongkind, een andere ontbrekende schilder in onze collectie.”

Directeur Evert van Os van Museum Singer Laren. Foto Singer Laren

Directeur Jan Rudolph de Lorm van Museum Singer Laren. Foto Singer Laren / Maarten van Haaff

Zulke onverwachte cadeaus zijn uitzonderlijk, leggen De Lorm en Van Os uit. Doorgaans is fondsenwerving een kwestie van zaaien, bewateren, liefde en aandacht geven, en dan pas oogsten. Singer koestert begunstigers op velerlei manieren. Voor de 150 ‘fellows’, de donateurs die jaarlijks minstens 1.000 euro geven, organiseert het museum een jaarlijks diner. Bij sponsoractiviteiten in het museum laten De Lorm en Van Os altijd even hun gezicht zien. Ook appen en e-mailen ze regelmatig met relaties.

Het bedrijfsmodel van Singer is ingegeven door noodzaak, zegt Van Os. „Laren is een dorp met 11.000 inwoners en een daardoor kleine begroting. Wij kunnen dus maar een relatief klein beroep doen op de gemeente. Als de inwoners van het Gooi dit erfgoed voor hun kinderen willen laten bestaan, dan zullen ze moeten helpen. Dat is een goed uit te leggen propositie.”

Bestuurlijke rust is daarbij onontbeerlijk, zeggen beide directeuren. Van Os: „Particulieren willen niet schenken aan een museum waar gedoe is.” Het helpt dat zij al lang op hun plek zitten, zegt De Lorm: „De eerste paar jaar denken mensen misschien nog: ‘Grappige vent, die De Lorm.’ Maar na al die jaren weten ze dat ze op Evert en mij kunnen rekenen. Er ontstaan vriendschappelijke banden en met elkaar delen we de liefde voor het instituut.”

Max Beckmann

Ze hebben een nuttig netwerk opgebouwd. Vier jaar geleden belde in de zomer een medewerker van Sotheby’s: een particulier wilde stilletjes een Larens landschap uit 1943 van de beroemde Duitse expressionist Max Beckmann verkopen. Was dat niet iets voor Singer? Te koop voor ruim een miljoen.

Van Os lag op het strand, De Lorm stond op het punt met vakantie te gaan. Hoe deze buitenkans zo snel te verzilveren? Tijd voor een aankoopvoorstel bij de Vereniging Rembrandt ontbrak.

De Lorm vroeg het veilinghuis om een paar weken respijt. Vanaf zijn Franse vakantieadres belde hij een paar dagen later met een van zijn relaties. „Misschien is dit aantrekkelijk voor je, hield ik de man voor. Ik legde hem uit dat als hij het schilderij zou kopen om het aan de staat te schenken, dat zijn kinderen dan later 120 procent van de waarde van het schilderij van de erfbelasting mochten aftrekken.”

Van Os tikte vanaf het strand mailtjes met uitleg over de regeling. „Ik ben geen fiscalist, maar zo langzamerhand weet ik het nodige van de diverse mogelijkheden om kunst te schenken op een voordelige manier.”

Een paar maanden later gaf Singer een persbericht uit: Een „anonieme weldoener” had het museum het schilderij Laren (Landschap met ruiter) van Max Beckmann cadeau gedaan.

Uitleg geven en eerlijk zijn. En vooral: géén last van haast hebben. Of van hebberigheid. Dat zijn de do’s and don’ts van hun werk, zeggen de directeuren.

Ze illustreren de stelregels aan de hand van de grootste schenking uit de geschiedenis van het museum: die van Els Blokker-Verwer, de weduwe van Jaap Blokker, de oud-directeur van detailhandelsketen Blokker.

De Blokkers verzamelden kunst die aansluit bij de Singer-collectie. Omdat ze als supporter een hechte band met Singer onderhielden polste een vorige directie al eens of het echtpaar een schenking wilden overwegen. De Lorm: „Daar was de tijd toen nog niet rijp voor.”

Jaap Blokker overleed in 2011. Een paar maanden later mocht De Lorm de collectie van de Blokkers bekijken. Dat gebeurde op instigatie van een adviseur van de Blokkers, Renée Smithuis, een verzamelaar die Singer in 2015 honderd schilderijen schonk van Bergense School- en Groninger Ploeg-schilders. De Lorm: „Zij zei tegen Els Blokker: ‘Laat die jongen toch eens binnen.’”

De directeur wist niet wat hij zag. „Zo’n beetje alles wat in Singer ontbrak of beter dan wat wij hadden. Ik durfde Els Blokker maar één ding te vragen: of ik een keer een tentoonstelling van haar collectie mocht maken. Haar hoofd stond daar op dat moment niet naar, zei ze. Maar ook: ‘Ik heb je gehoord.’”

Vrouw met Roos van Kees van Dongen (1925)

Foto Cees de Jonge

Jazz

Fast forward naar 2015. Van Os had Els Blokker leren kennen als medebestuurslid van Laren Jazz. „Een aardige en heel hartelijke vrouw.” Kennis die van pas kwam toen Renée Smithuis de twee directeuren tipte dat Blokker inmiddels openstond voor een gesprek over haar collectie.

De Lorm wilde „niet te greedy” zijn en alleen over de donatie van kunst praten. Van Os verschilde van mening. Als er veel schilderijen naar het museum zouden komen, moesten die ook een plek krijgen.

Niet te klein denken, hield Van Os zijn collega voor. De donateur in spe behoort tot de meest vermogende Nederlanders. Met een nieuwe vleugel aan het museum zou Singer haar kunst goed kunnen presenteren. „Ik probeerde Jan Rudolph gerust te stellen. Ik had Els leren kennen als een evenwichtige en volwassen vrouw. We gaan echt geen ruzie over zo’n voorstel krijgen, zei ik. Als ze niet wil, zegt ze gewoon nee.”

Voor de zekerheid vroegen ze advies aan een vertrouweling van Blokker, de toenmalige burgemeester van Laren. De burgemeester raadde hun aan ervoor te gaan, zegt De Lorm. „Aan Els liet hij weten dat er twee heren aankwamen met een serieuze vraag.”

De aspirant-donateur ontving de museumdirectie aan haar keukentafel, met haar fiscalist aan haar zijde. Achter haar hingen geweldige schilderijen van Jan Sluijters en Kees van Dongen, herinnert Van Os zich.

De twee directeuren hadden voor Blokker en haar zonen boekjes laten maken met hun uitgewerkte voorstel voor een ‘Jaap en Els Blokker-vleugel’ in het museum. Een schetsontwerp door een architect, plus een Excel-sheet van de bouwkosten en de kosten van het toekomstige onderhoud.

Els Blokker hoorde de uitleg over het plan glimlachend aan. Van Os: „Haar lichaamstaal was zo positief dat wij met een heel goed gevoel de deur uitliepen.”

Twee dagen later meldde Blokker zich bij de balie van het Singer: of de directie even tijd voor haar had. In de directiekamer zei ze: ‘We gaan het doen zoals jullie hebben voorgesteld.’ Voorjaar 2018 maakte Singer bekend ruim honderd schilderijen van Nederlandse avant-gardisten van rond 1900 te hebben ontvangen plus geld voor de bouw van een nieuwe vleugel. Een schenking ter waarde van tientallen miljoenen.

Het oorspronkelijke plan was slechts op één punt gewijzigd. Op verzoek van de donateur heette de nieuwe vleugel niet naar de Blokkers maar de Nardinc-vleugel, naar het huis in het Gooi waar het paar woonde.

Met de deze week bekendgemaakte schenking bezit Singer nu ook een werk van Piet Mondriaan, een bloemstilleven. De bekendste Nederlandse schilder van de vorige eeuw maakte vanaf 1915 in Laren zijn eerste echt abstracte schilderijen. Zo’n niet-figuratief werk in de Singer-collectie is de grote droom van De Lorm en Van Os. Op veilingen doen zulke werken meer dan 10 miljoen. De enige manier om zo’n schilderij te verwerven is dus via een schenking. Van Os, de jongste van de twee directeuren, is optimistisch: „Vroeger of later gaat dat ons nog wel lukken.”

Related Posts

Opinie | Als ophefdwang de politieke agenda kaapt

  • admin
  • November 16, 2024
  • 0

OEen tijdsverschijnsel: ophefdwang. Een evenement neemt een onverwachte wending. Mensen zijn verrast, overvallen, ontdaan. Online wordt het voorval op basis van korte videofragmenten en vaak anonieme getuigenissen in een mum van tijd geïnterpreteerd en gedefinieerd. Beeldvorming verdringt de werkelijkheid: de ophefdwang begint.

Zo ging het ook eind vorige week. Ongemakkelijke beelden van nachtelijk geweld tegen Israëlische voetbalsupporters in Amsterdam, politici uit Israël en Nederland met beladen vergelijkingen op sociale media. En nog voordat de precieze feiten bekend waren, laat staan verklaard, was de analyse gereed en het oordeel geveld.

Ineens zat het land, en de Kamer, in een heftig debat over antisemitisme. 

Bij ophefdwang hoort ook dat iedereen die liever wacht totdat de feiten vaststaan – politici, media, deskundigen – wordt gedwongen zich in het debat te mengen. Ook al zijn de grenzen al getrokken. Je zag het toen de Kamer woensdag bijeenkwam: de goed-foutkeuze was al gemaakt. Goed was: „benoemen”, zoals Geert Wilders deed. Fout was: nuance.

Zo ontstond een dynamiek waarin politici meer aanzien verwierven naarmate ze hardere actie tegen het antisemitisme eisten. (Uiteraard pleitte niemand vóór antisemitisme, maar enfin.) Wie nazei dat „zachte heelmeesters stinkende worden maken” (Caroline van der Plas, BBB), dat „wegkijken” verkeerd is (Dilan Yesilgöz, VVD), dat „de zwijgcultuur” doorbroken moet worden (Nicolien van Vroonhoven, NSC), kon comfortabel aansluiten bij de rechtse meerderheid.

Toch klopte hier vrij veel niet. Zo hielden de zorgen over antisemitisme in rechtse partijen de laatste tijd niet echt over. Wilders’ eigen vicepremier, minister Fleur Agema (VWS, PVV), toonde eind oktober geen enkele betrokkenheid bij het groeiende aantal antisemitische incidenten: ze besloot te bezuinigen op het Joods Maatschappelijk Werk.

„In een tijd waarin er een explosieve stijging waarneembaar is van het aantal antisemitische incidenten in Nederland, is het kunnen bieden van psychosociale ondersteuning van groot belang”, reageerde het Joods Maatschappelijk Werk ontzet.

De PVV als het erop aankomt: geen daden maar woorden.

Zwaardere straffen?

In dezelfde categorie paste dat de hele coalitie, Wilders voorop, deze week zwaardere straffen voor antisemitisme bepleitte. Maar uit de PVV-inbreng in een recent debat over een initiatief van Frans Timmermans (GL-PvdA) en Mirjam Bikker (CU) om de straffen op discriminatie, inclusief antisemitisme, met een derde te verhogen, bleek een andere houding. „De PVV heeft […] ernstige twijfels bij dit voorstel”, zei het PVV-Kamerlid Emiel van Dijk. BBB was eveneens sceptisch.

Ook dat is handig aan ophefdwang: het schept ruimte je daden, of het gebrek daaraan, te laten verdwijnen in een wolk van actuele verontwaardiging.

De coalitie claimde dat „het benoemen” van de „rol van nieuwkomers” (Yesilgöz) bij het groeiend antisemitisme jaren onmogelijk was. Reden waarom de integratie (hallo, 2004) zou stokken.

Een gebied waar misverstanden altijd op de loer liggen. Zo vond ik in de databank een onderzoek (2015) van het Verwey-Jonker Instituut naar antisemitisme onder jongeren, waarin wordt vastgesteld dat „antisemitische uitingen lang niet altijd gepaard gaan met negatieve opvattingen over Joden in Nederland”.

Een nuance die deze week verloren ging. Dus je kon je afvragen hoe verstandig het was dat politici vooral afgingen op stoere taal („Jodenjacht”) in Telegramgroepen. Ik heb wel eens appgroepen van politici kunnen bekijken, en daar kan het er ook wild aan toegaan.

Speld

Het is vanzelfsprekend goed mogelijk dat antisemitisme een rol speelde bij deze geweldsuitbarsting, maar wie het land regeert moet zorgvuldig blijven. Want hoe het precies zit met dat geweld, wie het toepaste, met welke motivatie, is deze week onopgehelderd gebleven.

Timmermans zei woensdag dat je Jodenhaat niet kunt bestrijden met moslimhaat. Voor de coalitie veel te genuanceerd – maar geen speld tussen te krijgen voor wie oog heeft voor maatschappelijke verhoudingen.

Die onderzoekers uit 2015 constateerden ook dat islamitische jongeren vooral moeite hebben met aandacht voor antisemitisme omdat ze vinden dat hun eigen discriminatie of die van Palestijnen daardoor ondersneeuwt. Gezien de eindeloze reeks bewijzen van moslimdiscriminatie, op de arbeidsmarkt en daarbuiten, én de Israëlische belegering van de Gazastrook, kan elke politicus begrijpen dat dit sentiment sinds 2015 niet verminderd zal zijn.

En je mag toch hopen dat acceptatie van discriminatie of van de Israëlische aanpak in Gaza niet tot de integratievereisten behoren.

De paradox: cursussen antisemitisme „roepen eerder antisemitische reacties op dan dat ze die tegengaan”, constateert dat onderzoek uit 2015. Verstandiger is het daarom antisemitisme niet te benoemen. Ga eerder „een brede discussie over discriminatie aan […], waarin antisemitisme een onderdeel is”, aldus het rapport.

En, zou je erbij zeggen: bekijk álle feiten. Een van de ernstigste antisemitische misdaden van recente datum, de projectie van een antisemitische tekst op het Anne Frankhuis vorig jaar, werd gepleegd door een Pools-Canadese neonazi. 

Dempen

Feit is dat de politiek ook hier deze week het omgekeerde deed. Wilders’ roep om „keihard aanpakken” zette de toon. Een NRC-stuk van Marcel Haenen toonde de paradox: waar politici escaleerden, inclusief premier Dick Schoof, wilde de politie deëscaleren. „Politici zouden de vreselijke incidenten juist moeten dempen in plaats van uitvergroten”, zei José Rooijers, sectorhoofd bij de politie Oost-Nederland.

Ook haar agenten werkten in Amsterdam. „Politici zijn alleen maar bezig meer aanhang te zoeken in plaats van ervoor te zorgen dat we weer vreedzaam met elkaar kunnen samenleven.”

Zo vergrootte de ophefdwang ook de beruchte kloof tussen beleid en uitvoering. Dezelfde kloof die mede de Toeslagenaffaire en de Groninger gasaffaire veroorzaakte. In een uitvoerig onderzoek uit 2021 concludeerde een Kamercommissie dan ook dat politici juist beter naar uitvoerende diensten, zoals de politie, moeten luisteren. „Geef de uitvoering meer waardering en de professionals meer zeggenschap.”

Ook dat was de coalitie dus vergeten. Zo trotseerde ze een massa politiek-bestuurlijke kennis. Na een campagne vol migratieclaims vorig jaar, na maanden coalitiecrisis over onrechtstatelijk asielbeleid dit jaar, voldeed Den Haag nu aan een volgend PVV-verlangen: heropening van het 25 jaar oude integratiedebat. „Het land uit met dat tuig”, aldus Wilders.

Dit laatste moest natuurlijk waargemaakt worden, en het leidde er woensdag opnieuw toe dat een roekeloze Wilders-eis werd omgevormd tot bijna-beleid: Schoof zegde „onderzoek” toe naar de mogelijkheid het paspoort in te trekken van mensen met een dubbele nationaliteit die een antisemitisch misdrijf hebben gepleegd.

Het was, volgens de logica van de ophefdwang, alweer groot nieuws. Maar toen de spanning later op de avond uit het debat was, vroeg CDA-leider Henri Bontenbal minister van Justitie David van Weel (VVD): hoe kansrijk is dit nou?

Leegte

Het werd het meest verhelderende moment van de hele week. Je ontneemt die veroordeelde terrorist het Nederlands paspoort, zei Bontenbal, maar dan loop je het gevaar dat hij in het land blijft en de overheid het zicht op die persoon verliest.

Van Weel beaamde het. „Er zitten ook nadelen aan.” Dan moeten we misschien niet doen, concludeerde Bontenbal, alsof hiermee „het integratieprobleem of de problemen met antisemitisme worden opgelost”.

De kern van de zaak. De betekenis van deze beleidskeuze was hol: wat actie tegen antisemitisme moest lijken, was een te groot risico voor de nationale veiligheid (en vermoedelijk dus alleen spektakelleegte).

Dit alles mede mogelijk gemaakt door Dick Schoof, de oud-secretaris-generaal van het ministerie van Justitie die echt wel beter weet. Het tragische is dat ook hij nu ervaart hoe het is om jezelf uit te leveren aan een populaire maar grillige leider.

Machiavelli beschreef zijn positie al in paragraaf VII van De heerser (1532): „Zij die alleen door een gelukkige samenloop van omstandigheden van gewoon burger heerser worden, kost het weinig moeite het te worden, maar veel om het te blijven.”


Column | Wat Europa moet doen om geen economisch museum te worden

  • admin
  • November 16, 2024
  • 0

Wordt Europa een economisch museum? Die vraag zorgt al een tijdje voor buikpijn bij Europese bestuurders, want de Europese economie lijkt achter te blijven bij de Chinese en de Amerikaanse. En nu komt Donald Trump daar overheen met zijn dreigement een handelsoorlog met de EU te ontketenen.

Wat moet Europa doen om economisch het hoofd boven water te houden?

Eerst en vooral onderhandelen met Trump. De EU exporteert meer goederen naar de VS dan we er vandaan importeren (bij diensten is het andersom). We hebben er dus alle belang bij om te voorkomen dat Trump op alle invoer uit Europa een ‘belasting’ heft van 10 of 20 procent .

Die deal zou – in theorie – makkelijk te maken moeten zijn, want zo’n handelslieverdje is de EU niet. De EU heft ook importtarieven op producten van buiten: 10 procent op auto’s bijvoorbeeld, terwijl de VS het houden bij 2,5 procent. „De EU kan Trump voorstellen dat Europese tarief naar 2,5 procent te verlagen,” zegt de Duitse econoom Daniel Gros. Hij was lang directeur van de Brusselse denktank Centre for European Policy Studies.

Zelfs als Trump wel alle Europese export naar de VS te grazen neemt, is er nog hoop volgens Gros. Trump dreigt immers met nog veel hogere tarieven op Chinese producten: van 60 procent. Zolang Trumps tarieven op Europese producten lager zijn, heeft Europa een relatief voordeel. „Op de Amerikaanse markt hebben Europese bedrijven dan geen last van Chinese concurrentie.” Het is een klassieke economenwijsheid: als twee landen het moeilijk maken om met elkaar te handelen, kan de rest van de wereld winnen.

Het gevaar is nu dat Europa zijn grote bedrijven gaat beschermen

Maar daarmee is Europa er nog lang niet. Want de EU lijkt economisch stil te staan terwijl de VS en China razendsnel vernieuwen. De VS en China lopen voorop in nieuwe bedrijfstakken, zoals kunstmatige intelligentie (AI) en groene technologie. Op het lijstje met de grootste bedrijven ter wereld domineren de VS en China.

Als Europa zichzelf niet als de donder opnieuw uitvindt, is het gedoemd tot „een langzame doodsstrijd”, waarschuwde econoom Mario Draghi begin september in een rapport over de staat van de Europese economie.

Wat moet Europa doen? Gros was in oktober een dag lang op het Ministerie van Financiën om daarover zijn advies te presenteren en in discussie te gaan met andere economen. Hij is het eens met Draghi dat Europa meer moet innoveren. „Als Europa wil meetellen in de wereld, onafhankelijk wil worden van de VS en de Russische wraakzucht wil kunnen weerstaan, moet Europa sterker worden in high tech,” zegt hij aan de telefoon. Hij bedoelt: in zeer innovatieve techbedrijven zoals biotech, software, computertechniek, digitale diensten, AI.

Voor innovatie en vernieuwing leunt de EU al decennia op wat Gros ‘mid-tech’- bedrijven noemt, zoals autofabrikanten. Die zijn middelmatig innovatief. Terwijl in de VS de autofabrikanten in 20 jaar voorbij zijn gestreefd door techbedrijven als Google, Meta en Microsoft.

Dat verklaart ook waarom bedrijven in de VS meer in innovatie investeren: dat doen hightechbedrijven nou eenmaal veel meer. Het probleem zit níet in Europese bedrijven zelf. Amerikaanse en Europese autofabrikanten geven evenveel uit aan R&D. Het probleem zit in de structuur van de Europese economie: we hebben veel minder hooginnovatieve bedrijven.

Hoe die structuur te veranderen? Draghi adviseert 800 miljard euro te steken in het stimuleren van innovatie en industrie. Gros betwijfelt of dat werkt. Het geld van overheden moet vooral anders worden besteed. De VS subsidiëren vooral zeer prille vindingen waarvan nog onduidelijk is of ze levensvatbaar zijn, laat Gros in een studie met andere economen zien. De EU richt zich juist op vindingen en bedrijven die de zeer riskante fase zijn ontgroeit. Zo blijft de EU zich volgens Gros vernieuwen in bedrijfstakken die het al kent. Richt dat EU-geld op prillere vindingen.

Draghi adviseert van de EU meer één markt te maken door regels te harmoniseren, bijvoorbeeld ook voor jonge bedrijven die financiering zoeken. Pas dan kunnen Europese bedrijven groot genoeg worden, en vertrekken veelbelovende jonge bedrijven minder vaak naar de VS.

Dat is belangrijk, vindt ook Gros, maar niet de gouden sleutel. „Kijk naar Zwitserland, dat is geen onderdeel van de EU en heeft wel grote hoogtechnologische bedrijven.” Gros denkt dat jonge vernieuwende bedrijven naar de VS vertrekken om een andere reden: ze zijn daar flexibeler. Ze kunnen een nieuwe afdeling openen en een andere sluiten omdat personeel makkelijker is te ontslaan.

„Veel ondernemers probeerden een elektrische auto te maken op hetzelfde moment als Elon Musk. De meeste stopten. Musk kon het blijven proberen omdat hij mensen kon aannemen en ontslaan.” Daar zit de kern van het Europese probleem volgens Gros: „Bedrijven in Europa hebben de neiging te investeren in wat ze kennen want de kosten van falen zijn heel hoog.” Maak die kosten lager door ontslagregels te versoepelen.

Het gevaar is nu dat de EU vooral zijn bestaande bedrijven meer gaat beschermen, bijvoorbeeld tegen concurrentie uit China. Draghi pleit voor minder strikte regels: om Europese kampioenen te creëren zouden fusies tussen bedrijven vaker moeten worden toegestaan. Maar op die manier wordt de EU niet opeens wèl hoogproductief. Integendeel. „Als we onze auto-industrie afschermen voor concurrentie uit China is over tien jaar de hele wereld overgestapt op elektrische auto’s en maken wij nog brandstofauto’s.”

De les die de EU moet trekken uit het Chinese en Amerikaanse succes is niet: bescherm bestaande grote bedrijven meer tegen de tucht van de markt. Want dan krijg je het slechtste van twee werelden: bedrijven die markten domineren zoals de techbedrijven in de VS, maar die anders dan de Amerikaanse techbedrijven slechts middelmatig productief zijn. De les is wel: met slim beleid kunnen landen veel bereiken.

Marike Stellinga ([email protected]) is redacteur van NRC en kijkt op deze plek met een economische bril naar ontwikkelingen in politiek en samenleving.


Column | Europa verandert als een gek

  • admin
  • November 16, 2024
  • 0

Orhan Pamuk heeft ooit geschreven dat Europa voor mensen als hij, die langs de buitengrenzen leven, „vooral een droom is die constant van gezicht en van karakter verandert”. Steeds als je denkt dat je weet wat Europa is en wat het voor je betekent, noteerde hij in de essaybundel De Andere Kleuren, dan ontsnapt het je weer en neemt het nieuwe gedaantes aan.

Goed gezien. Velen zijn sinds 5 november zo hard bezig geweest met alle denkbare redenen opsommen waarom Europa onmogelijk overeind kan blijven in een wereld gedomineerd door alpha males als Trump, Poetin en Xi, dat ze amper merken dat sommige dingen, eh…, nu al zijn gaan schuiven. En flink ook. Neem alleen al één terrein, defensie.

Eerste verschuiving. Op de dag dat Donald Trump de verkiezingen won, viel de Duitse regering. Iedereen riep dat dit niet op een ongelukkiger moment had kunnen komen. Frankrijk draait in de rondte met een zwakke president en een minderheidsregering wier ontwerpbegroting voor 2025 muurvast zit in de Assemblée met 3.500 amendementen, deels zelf ingediend door ontevreden coalitiepartijen. En nu keert Duitsland ook in zichzelf, met verkiezingen in februari? Zonder sterke Frans-Duitse motor om de Europese kar te trekken, concluderen velen, wordt het niks met het Europese antwoord op Trump. Och en wee.

Maar wacht even. Waarom viel de Duitse regering precies? Kanselier Scholz zei het zelf: omdat de minister van Financiën weigerde meer geld uit te trekken voor Oekraïne, juist nu dat onder Trump keihard nodig is. Eindelijk, eindelijk, stuurt de kanselier van Europa’s grootste economie zijn vrekkige minister de laan uit, omdat hij snapt wat ‘Trump-II’ betekent: dat Europa, dat nu al materieel en financieel meer steun naar Oekraïne stuurt dan de VS, meer moet doen. En dat juist Duitsland zijn snor niet kan drukken. Zo bezien is de val van de regering-Scholz uitstekend nieuws.

Beter nog, de gedoodverfde winnaar van de verkiezingen in februari, de conservatief Friedrich Merz, onthulde deze week dat ook hij flexibel wil zijn met de Schuldenbremse. Vanwege Trump, en vanwege de extra last die Europa vanaf nu voor zijn eigen verdediging moet dragen. Hoe helder wil je het hebben? Natuurlijk kan alles nog tachtig keer van een klif vallen. Zo gaat dat in een democratie. Maar als je alleen focust op wat er fout kan lopen, heb je wel een doorbraak richting potentiële Zeitenwende gemist waar de rest van Europa al drie jaar desperaat op wacht.

De Europese Commissie werd vaak weggezet als ‘bureaucratisch’ en ‘star’. Well, look again

Tweede verschuiving. De Poolse premier, Donald Tusk, wil met Britten, Balten en nordics een defensie-alliantie vormen om meer te doen voor Oekraïne en Europese defensie. Sommigen vrezen dat Europa nu gaat splijten in een terughoudende helft en een activistische helft. Europese landen staan er immers allemaal anders in. Maar wacht even. Juist op defensiegebied draait alles in Europa om landen die zelf initiatieven nemen. Dat de noord-oostflank, grenzend aan Rusland of Oekraïne, verder wil gaan dan de west-zuidflank is geografisch gezien logisch. Zolang er goede coördinatie is met de NAVO en andere Europese initiatieven, kan dat juist een plus zijn.

Derde verschuiving. Die kwam van de Europese Commissie, de Europese instelling die vaak wordt weggezet als ‘bureaucratisch’ en ‘star’. Well, look again. Omdat Europa nu meer aan defensie moet doen, maar lidstaten juist op de (toch al minuscule) Europese begroting willen bezuinigen, stelt de Commissie voor dat zij zogeheten Europese cohesiefondsen voortaan ook aan defensie-gerelateerde projecten mogen uitgeven. Onder voorwaarden, uiteraard. Deze fondsen, die ongelijkheid tussen lidstaten moeten verminderen en de laatste jaren vaak naar duurzaamheidsprojecten gaan, beslaan een derde van de meerjarenbegroting. Veel projecten zijn meerjarig. Die lopen al. Maar landen kunnen nog schuiven met 100 miljard euro. Dat is een enorm bedrag.

Een van de slachtoffers van Trump-II is het cliché van Europa als supertanker die nooit van koers verandert. Meer clichés zullen volgen. Europa verandert als een gek.