N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Festival O. Bolland wordt wel beschouwd als vader van het Nederlandse fascisme. Het Leids muziektheatercollectief mc KASSETT maakte nu een voorstelling over hem, te zien op festival O. in Rotterdam.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/05/data100877193-57eebb.jpg)
De filosoof Gerard Bolland (1854-1922), hoogleraar aan de Universiteit Leiden, wordt wel beschouwd als de vader van het Nederlandse fascisme. Dat komt vooral door zijn gitzwarte lezing De Teekenen des Tijds, die hij een jaar voor zijn dood uitsprak. Hierin probeerde Bolland al razend en tierend aan te tonen dat onze maatschappij tot op het bot „verkankerd” is, wat, naast de technologische vooruitgang, toch vooral zou komen door de Joden: „[De Jood] is geboren splijtzwam, spelbreker en vredeverstoorder, omwentelaar en anarchist.” En: „[Joden] blijven vreemdheden in óns onjoodsch organisme, onverteerbaarheden en onverwerkbaarheden, die in het Europeesche samenlevingsgestel ziekelijkheid van gevoel en onwelzijn veroorzaken, tot verettering toe.”
Bolland werd in zijn tijd al door velen verguisd en verafschuwd. En ook daarna, bijvoorbeeld door schrijver Willem Frederik Hermans en historicus Johan Huizinga. Toch stierf met Bolland zijn gedachtengoed niet. Toen de Duitsers in 1940 Nederland binnenvielen, kreeg hij zelfs een postume kickstart. Bollands fascistische lezing werd vele malen herdrukt en als pamflet uitgedeeld aan de bevolking. Daar bleef het echter niet bij: hoe vreemd ook, tot 2003 stond er een borstbeeld van Bolland in de Tweede Kamer, midden in het hart van onze democratie. Let wel, een borstbeeld van een antidemocraat die het volk „lui, ondankbaar en verkankerd” vond. Democratie als de heerschappij van het volk vond hij dus weerzinwekkend.
Zijn borstbeeld weghalen, daarmee zou je hem gecanceld kunnen noemen. Maar Bollands antidemocratische, antisemitische en fascistische ideeën winnen de laatste jaren in maatschappelijke onderstromen weer aan populariteit. Zo stuit je in de krochten van YouTube op het account van ene ‘Faust’: iemand die met instemming De Teekenen des Tijds opleest en analyseert. Deze Faust verbindt Bollands ideeën aan hedendaagse voorbeelden. Hij bezigt daarmee net zulke kwaadaardige overtuigingen als de grondlegger van het vaderlandse fascisme honderd jaar geleden. De reacties onder de video tonen dat de denkbeelden van Bolland springlevend zijn onder sommige Nederlanders.
Recente ophef
Het is die levendigheid die het Leids muziektheatercollectief mc KASSETT aanzette om een voorstelling over Gerard Bolland te maken, samen met regisseur en schrijver Frank Siera en met muziekensemble Ikarai van componist Camiel Jansen.
De voorstelling Wanklank, op 4 mei in première gegaan op Theater Na de Dam, wil in het hoofd van Bolland kruipen, in een poging om hem te begrijpen. En ja, de datum van de première zorgde volgens Jansen voor wat spanning, ook gezien de recente ophef rondom een voorstelling van Bo Tarenskeen, waarin Jacob Derwig een monoloog uitsprak, in Carré, eveneens op 4 mei. Derwig speelde een man die zich steeds heviger antisemitisch uitliet – en dat schoot bij sommige bezoekers in het verkeerde keelgat. Zij verlieten verontwaardigd en al roepend de zaal. Derwig en collega’s kregen bijval van Emile Schrijver, algemeen directeur van het Nationaal Holocaustmuseum. Hij schreef in Het Parool: „Kun je wel herdenken wat je niet durft te benoemen en moeten we niet juist veel vaker het beestje bij zijn vele namen noemen, antisemitisme, racisme, noem het maar op, en daarmee de koe bij de horens vatten?”
Ziedaar de raison d’etre van Wanklank: in tijden van polarisatie is het van belang om te proberen de ‘onbegrijpelijke ander’ te begrijpen. Want als we ons zelfs in een fascist als Bolland kunnen verplaatsen, dan komen onze racistische buurman en de complotdenkende oom wellicht wat dichterbij. Toch? Acteurs Oukje den Hollander en Freek den Hartogh vragen het zich in de voorstelling hardop af. „Of we met zo’n onderneming ons doel niet voorbijschieten?” Want betekent iemand begrijpen niet ook dat je iemands denkbeelden goedkeurt?
Volgens componist Camiel Jansen is het belangrijk te beseffen dat het begrijpen van anderen niet betekent dat je het met hen eens moet zijn. Empathie komt van het Duitse Einfühlung, invoelen. Empathie tonen voor iemand betekent dus vooral dat je de mentale handeling van het verplaatsen in de ander vertoont. Empathie betekent dus niet begrip tonen, maar slechts de wereld vanuit het perspectief van de ander proberen te bezien. De brug niet oversteken maar inkorten.
Traumatische jeugd
Die wens uit zich in Wanklank mede in een verkenning van Bollands jeugd. Een traumatische jeugd, armoedig en vol rouw; hij verloor beide ouders. Hij leerde zichzelf aan te filosoferen. Zou dat de reden zijn van zijn hatelijke ideeën? Sterk in Wanklank is de dialoog tussen acteurs Den Hollander en Den Hartogh, die daarin steeds heen en weer schieten tussen de rollen van Bolland en Esther (een bewonderaar van Bolland, zelf Joods) en zichzelf. Den Hollander vertelt over Bollands jeugd aan Den Hartogh, die op zijn beurt woest reageert en betoogt dat een traumatische jeugd kwaadaardige denkbeelden niet goed praat. Jansen stemt in: „Er zijn mensen die onder moeilijke omstandigheden hebben geleefd en toch vasthouden aan menselijkheid en de openheid voor dialoog. Als de dialoog stopt, stopt alles. Einde verhaal. We moeten altijd blijven praten, hoe moeilijk ook.”
Dat blijkt via muziektheater goed te kunnen: Jansens compositie past bij het confronterende theater van mc KASSETT en wisselt harde, dissonante klanken tijdens Bollands speeches af met subtiele, cinematografische melodieën. Theater is bij uitstek een plek waar we worden uitgedaagd om empathie en begrip te tonen voor anderen. En dat is van belang. Opdat we niet, zoals Bolland betoogt, door zelfverkankering aan ons einde komen – „Een einde vol smerigheid, stank en verrotting.”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data122001001-a98de8.jpg|https://images.nrc.nl/efK395pEakYgCt4e59qUtMI3BV4=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data122001001-a98de8.jpg|https://images.nrc.nl/k4HGhSM2DadiUD5UMcnyja2BRBA=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data122001001-a98de8.jpg)
