Luisteren is niet minder dan lezen

Op een druilerige donderdagochtend zit acteur Keanu Visscher al vroeg in de studio van luisterboekendienst Storytel in Amsterdam. Vandaag vindt een opname plaats voor het luisterboek De bananengeneratie (2019) geschreven door Pete Wu. In een van de drie studio’s van Storytel spreekt de jonge acteur druk gebarend zijn tekst in. „Hij heeft zo’n warme, rustgevende stem, hè”, zegt studiomanager Mariëlle van Tilburg tevreden.

De keuze voor Visscher als inspreker voor De bananengeneratie was niet ingewikkeld; hij speelde vorig jaar in de toneelbewerking van het boek. Van Tilburg: „We zijn altijd op zoek naar nieuw talent, maar hebben ook vaak al een stem in ons hoofd die goed bij het boek past.”

De roman van Wu is niet het enige boek waar deze week een gesproken versie van wordt gemaakt. Jaarlijks neemt Storytel ongeveer 250 luisterboeken op in Nederland.

Uit onderzoek van KVB Boekwerk, een kennis- en innovatieplatform voor de boekensector in Nederland, blijkt dat in 2022 bijna drie miljoen Nederlanders naar een boek hebben geluisterd. In 2016 was dat slechts de helft, ongeveer 1,5 miljoen mensen.

Met een abonnementsdienst is het Zweedse Storytel het Netflix van de luisterboeken. Het bedrijf begon in 2005, kent inmiddels wereldwijd luisteraars en is de tweede grootste luisterboekenaanbieder, na Audible van Amazon. Hoeveel abonnees Storytel in Nederland heeft wil het bedrijf niet zeggen.

Wie een abonnement heeft, kan via de app onbeperkt gebruik maken van het aanbod in luisterboeken. In Nederland zijn er naast Storytel verschillende andere luisterboekenapps actief, zoals Bookbeat, Nexstory en Luisterrijk. Sommige luisterboeken zijn exclusief voor Storytel geproduceerd en zijn alleen daar te beluisteren. Maar het komt ook voor dat uitgevers zelfs een luisterboek laten maken. Dat is dan op verschillende platforms te beluisteren.

Visuele beperkingen

Het opnemen van luisterboeken begon decennia geleden niet uit commerciële belangen, maar als een dienst voor mensen met visuele beperkingen. Sinds de jaren vijftig werden er in Nederland opnames voor hen gemaakt.

Een echte luisterboekenmarkt voor een breder publiek ontstond dertig jaar later toen schrijfster Renate Rubinstein een deel van haar werk ging verspreiden via cassettebandjes, aanvankelijk voor vrienden die net als zij – ze had MS – kampten met fysieke beperkingen waardoor lezen moeilijker werd. Haar neef Maurits Rubinstein luisterde naar zijn tante via die bandjes. Hij spoorde haar aan om haar andere werk ook in te spreken.

Dit groeide uit tot zijn eigen uitgeverij Rubinstein, die onder meer succesvol werd vanwege de Harry Potter-serie met stemacteur Jan Meng: tienduizenden cd’s en cassettes werden verkocht. Uitgeverij Rubinstein had lange tijd een monopolie op het uitgeven van luisterboeken in Nederland. In 2013 kwam daar verandering in toen een nieuwe speler op de Nederlandse markt verscheen: het Zweedse Storytel, dat uitgeverij Rubinstein uiteindelijk overnam.

Vooral sinds de introductie van het digitale luisteren winnen audioboeken enorm aan populariteit. Storytel heeft inmiddels een eigen studio in Amsterdam met zes vaste medewerkers.

Voor sommige liefhebbers van luisterboeken zijn apps als Storytel een eerste sprong naar lezen

Wat verklaart de snelle groei van het luisterboek de laatste jaren? Vooral het steeds gejaagdere tempo van leven lijkt daarbij een rol te spelen. Tijd om een boek te lezen is soms moeilijk te vinden – het beluisteren van een audioboek valt te combineren met andere activiteiten – van autorijden, tot tuinieren en een bezoek aan de sportschool.

Els Stronks is hoogleraar vroegmoderne Nederlandse letterkunde aan de Universiteit Utrecht en doet onderzoek naar de (digitale) ontwikkelingen in taalvaardigheid sinds de boekdrukkunst. Luisterboeken zijn volgens haar een hedendaagse vertelwijze, die boekenliefhebbers helpt zich te concentreren op de inhoud door middel van de voorleesstem en het tempo. Veel lezers hebben zichzelf aangeleerd teksten steeds meer te ‘scannen’, maar bij luisteren kun je geen alinea’s overslaan.

Stronks: „Mensen hebben ook toen de boekdrukkunst werd uitgevonden te maken gehad met een informatieovervloed. Toen gingen ze ook al op zoek naar strategieën om vat te krijgen op al die binnenkomende informatie.”

Lezen wordt vaak beschouwd als een meer actieve bezigheid. Luisteren geldt als meer ontspannen. Heeft luisteren nog wel iets met lezen te maken?

Stronks denkt van wel. Luisteren naar verhalen is geen recent fenomeen, maar heeft een lange geschiedenis, de literatuur kent immers ook een orale traditie. Waar verhalen vroeger in gezelschap werden beluisterd, gebeurt dat nu steeds meer in isolatie. Tussen luisteren en lezen bestaan veel overeenkomsten. „Luisteren is een ontcijferingsproces. Net zoals je bij lezen letters en woorden moet herkennen, moet dat bij luisteren naar klanken ook. Uiteindelijk draaien beide om het begrijpen van de inhoud. Uit onderzoek blijkt niet dat je de inhoud beter begrijpt door lezen dan door luisteren.” Luisteren kan dus een nuttige manier zijn om de inhoud van een boek te begrijpen.

Bron van ontspanning

Voor sommige luisterboekliefhebbers zijn apps als Storytel een eerste sprong naar lezen. Maar de meeste gebruikers geven nou eenmaal de voorkeur aan luisteren als bron van ontspanning. Luisteren kan minder belastend zijn, omdat veel mensen voor hun werk al de hele dag naar schermen kijken. Dat kan visuele vermoeidheid veroorzaken.

Studiomanager Mariëlle van Tilburg werkte al ruim twintig jaar in de audiowereld voordat ze bij Storytel terecht kwam. Maar pas de laatste jaren ziet ze dat audio echt verankerd is geraakt in het dagelijks leven. „Momenteel is er sprake van een audioboom in de wereld. Dat komt door dat apparaatje dat iedereen altijd op zak heeft”, zegt ze terwijl ze wijst naar haar smartphone. Een andere factor in de groei is het succes van podcasts. „De populariteit van podcasts is steeds meer uitgewaaierd naar luisterboeken. De corona-lockdowns hebben ook nog een stevige duw gegeven, toen mensen op zoek gingen naar meer digitaal entertainment.”

Als studiomanager bemoeit Van Tilburg zich met het hele productieproces van luisterboeken: van stemkeuzes tot de nabewerking. „Niet alle boeken zijn geschikt voor een luisterervaring. Sommige boeken zijn te informatief, zoals educatieve geschiedenisboeken. Je kunt in een luisterboek niet terugbladeren om een naam of jaartal op te zoeken.”

Maar in het algemeen lenen veel boeken zich goed voor een vertaling naar audio. „Wanneer een verhaal echt beeldend is geschreven, is er al snel een goed luisterverhaal van te maken.” Thrillers, zoals die van Suzanne Vermeer, zijn enorm populair en behoren tot de meest beluisterde boeken bij zowel Storytel als andere luisterboekendiensten. Maar ook persoonlijke verhalen, zoals Wij waren, ik ben (2022) – door auteur Israël van Dorsten zelf ingesproken – doen het goed.

Van de boeken uit de Bestseller60 van de CPNB wordt doorgaans een luisterboek gemaakt, nadat er met een strenge blik naar de inhoud is gekeken. „Het boek is het script. Soms passen we wel iets aan. Sommige taalkwesties kunnen gevoelig liggen. Blank willen wij bijvoorbeeld altijd aanpassen naar wit”, legt van Tilburg uit. Storytel werkt ook met sensitivity readers. „Wij vertegenwoordigen als team niet elke groep in de samenleving, dan is het prettig als iemand de tekst nog helemaal naleest.” Aanpassingen moeten altijd plaatsvinden in overleg met de rechthebbenden van de tekst. Dat resulteert er soms in dat het bedrijf ervoor kiest een boek niet op te nemen.

Griepseizoen

Visscher overlegt ondertussen met iemand via zijn headset. Van Tilburg legt uit dat een inspreker altijd wordt gekoppeld aan een eigen regisseur. „Dat zijn freelancers die inbellen met de studio en op afstand meeluisteren. De regisseur kan de opname stilleggen en aanwijzingen geven.” Een boek opnemen vergt meerdere sessies, want het gaat om geconcentreerd en intensief werk. Van Tilburg: „Tijdens het griepseizoen moeten we soms insprekers naar huis sturen. Wanneer de stem nasaler klinkt dan de vorige keer klopt het luisterboek natuurlijk niet meer.”

Als de opname is afgerond, gaat het luisterboek naar een proefluisteraar. Die haalt er nog altijd fouten uit. Van Tilburg wijst naar haar computerscherm waar opmerkingen van een proefluisteraar te zien zijn van een luisterboek dat bijna af is. Een inspreker zegt „Lieve help”, maar volgens de tekst van het boek moet dat „Lieve hemel” zijn. „Dat zinnetje moet dus even opnieuw.”

Bij de opname van De bananengeneratie corrigeert voorlezer Keanu Visscher zichzelf regelmatig. De schrijver van het boek, Pete Wu, sprak voor de opname de zinnen in het Mandarijn uit het boek in voor Visscher, zodat hij ze goed zou uitspreken.

In dit geval las de acteur het boek al voor de toneelbewerking. „Normaal doe ik dat niet, dat is te arbeidsintensief”, legt Visscher uit. „Ter voorbereiding zoek ik op waar het boek over gaat en zorg ik vooral goed voor mijn stem.” Bijkomend voordeel: „Na een opname heb ik in ieder geval weer een boek gelezen.”

Van Tilburg verwacht dat de vraag naar luisterboeken nog verder zal stijgen, maar ze denkt niet dat het gedrukte boek verdwijnt. Hoogleraar Stronks beaamt dat. Ze wijst erop dat mensen veel waarde hechten aan het begrip ‘belezenheid.’ „Er bestaat nog niet zoiets als ‘beluisterdheid’. Toch zijn we over enkele jaren misschien wel meer ‘beluisterd’ dan belezen.”