N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Reconstructie ‘Needle spiking’, iemand ongemerkt drogeren met een naald, beheerste dit voorjaar wekenlang het nieuws, maar werd nooit bewezen. Waarom berichtten media massaal over een fenomeen waarvoor hard bewijs ontbrak?
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2022/12/data94998846-7b9f64.jpg)
Fotobewerking NRC
Achteraf is hij niet zo blij met die foto. Op het beeld waarmee de video op YouTube wordt aangekondigd, staat NOS-journalist Jeroen Gortworst met een injectienaald in zijn hand, een frons op zijn voorhoofd. De kop: ‘GEPRIKT met een NAALD? De waarheid over drogeren’. De reportage van jongerenplatform NOS Stories is sinds 11 mei 2022 ruim 327.000 keer bekeken. Het onderwerp: ‘needle spiking’.
Die term, onlangs door Van Dale genomineerd als Woord van het Jaar, is op dat moment nog nauwelijks bekend in Nederland, maar in buurlanden gaan al wel verhalen rond – met name in het Verenigd Koninkrijk. Mensen zouden in nachtclubs en bars ongemerkt worden gedrogeerd met injectienaalden – verhalen van met name jonge vrouwen vinden vanaf sociale media hun weg naar kranten en televisie. Iemand wordt onwel en vermoedt vervolgens dat het om drogering gaat, bijvoorbeeld omdat er een wondje wordt aangetroffen.
De Britse autoriteiten vonden ondanks ruim 1.300 meldingen uiteindelijk geen bewijs voor needle spiking, zoals sporen van drugs na een bloedtest. Ook in Nederland is op dat moment geen bewijs te bekennen. Hoe komt het dat het onderwerp dit voorjaar toch wekenlang het nieuws beheerste?
Op die elfde mei zien de journalisten van NOS Stories genoeg aanleiding om needle spiking in Nederland onder de aandacht te brengen. Het fenomeen is in Britse media dan al enige tijd een onderwerp, en ook in België en Frankrijk komen er verhalen naar buiten. „We kregen er veel vragen over van de doelgroep”, zegt Hilde Bouwman, eindredacteur van NOS Stories. „Voor hen wilden we uitzoeken hoe het in Nederland zat.”
„En dan lijkt het ineens alsof iedereen het erover heeft”
Gert-Jaap HoekmanHoofdredacteur NU.nl
De NOS-journalisten benaderen jongeren die op sociale media hun ervaring delen. Uiteindelijk interviewen ze in de reportage de 22-jarige Nathalie, die de redactie geloofwaardig acht, omdat ze als enige daadwerkelijk naar de politie is gestapt met haar verhaal. Daarnaast kende ze het begrip needle spiking nog niet toen ze de conclusie trok dat ze geprikt moest zijn geweest. Ze lijkt dus niet beïnvloed door mediaberichtgeving.
Het Stories-team probeert needle spiking niet als bewezen fenomeen te presenteren. Zo laten ze in de reportage een Britse drugsexpert aan het woord die needle spiking ongeloofwaardig acht, en wordt duidelijk dat Nathalie haar vermoeden niet kan bewijzen. NOS Stories noemt haar verhaal steevast een ‘melding’, geen bewezen gebeurtenis.
Toch kan de reportage kijkers het idee geven dat needle spiking veel voorkomt in Nederland, beseft het team van NOS Stories nu. Dat zit hem met name in het beeld met de spuit en de kop. „Je maakt iets voor jongeren, voor YouTube”, vertelt presentator Gortworst. „Maar later dachten we: dit is niet handig geweest.” Dat geldt ook voor uitspraken van Gortworst en zijn co-presentator als: ‘Wat sick is dit’, en aan het einde van de reportage doet NOS Stories een oproep: ‘Ben jij ook geprikt?’ Bouwman: „Daar hadden we voorzichtiger mee moeten zijn.”
Vanaf dat moment gaat het snel met needle spiking in Nederlandse media. Het verhaal van NOS Stories wordt overgenomen door andere media, die Nathalies verhaal in tegenstelling tot de NOS-reportage wél als voldongen feit brengen. Zo kopt jongerenplatform FunX: ‘Nathalie (22) werd gedrogeerd via needle spiking’ en schrijft Het Parool: ‘Vrouw (22) gedrogeerd met naaldenprik in Amsterdams café’. De Amsterdamse krant schrijft dat de politie „het incident bevestigde”. Dat klopt niet, zegt een politiewoordvoerder desgevraagd: enkel de melding is bevestigd. Het Parool en andere media schrijven ook dat in het Verenigd Koninkrijk al meerdere vrouwen gedrogeerd werden met naalden, terwijl ook dit nooit bewezen is. De NOS speurt ondertussen verder en meldt op 16 mei dat bij de politie nóg drie meldingen van needle spiking bekend waren.
Muziekfeest
Niet alle media nemen de NOS-berichtgeving over. „Ik vond het opvallend dat de NOS mensen aan het woord liet die vertelden dat het hen was overkomen”, zegt hoofdredacteur Gert-Jaap Hoekman van NU.nl, na NOS.nl de meest bezochte nieuwssite van Nederland. „Daarvan dachten we: o, dit gaat wel heel snel, terwijl er nog geen bewijzen zijn.” NU.nl schrijft uiteindelijk wel een artikel waarin experts kanttekeningen bij needle spiking plaatsen, maar interviewt geen melders. „Als je experts laat vertellen dat de verhalen onwaarschijnlijk zijn, kun je de vraag stellen waarom je ze publiceert.”
Hoekman snapt ten dele waarom andere redacties anders beslisten. „Opkomen voor kwetsbare mensen is een journalistieke taak, dus media willen oog hebben voor verhalen van slachtoffers.” Dat leidt vervolgens tot een sneeuwbaleffect, zegt hij. „Anderen lezen die verhalen en zeggen op sociale media: o ja, dat is mij ook overkomen. En dan lijkt het ineens alsof iedereen het erover heeft. En dat willen media niet missen.”
De nieuwsredactie van het AD, online de grootste krant van Nederland, aarzelt vanwege het gebrek aan feiten aanvankelijk ook met aandacht besteden aan needle spiking. Tegelijkertijd was het steeds moeilijker om er niets mee te doen, vertelt chef nieuws Saskia van Westhreenen. „Ook mijn eigen kinderen van rond de 20 hadden het erover.” Mede daarom besluit het AD op 19 mei de 17-jarige Marit te interviewen, die eerder bij RTV Drenthe vertelde dat ze denkt slachtoffer te zijn geworden van needle spiking op een muziekfeest. Van Westhreenen: „Zij wilde met naam en toenaam vertellen en had aangifte gedaan. We hebben haar verhaal wel met alle voorbehouden opgeschreven, met woorden als ‘mogelijk’ en met een reactie van het Trimbos-instituut erbij, dat zei dat er geen bewijs voor needle spiking was.”
:strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2022/12/data94998843-252660.jpg%7C//images.nrc.nl/l4ypt_wtRwLr4KYz5JXflNO_zMo=/1920x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2022/12/data94998843-252660.jpg)
Fotobewerking NRC
Onwaarschijnlijk
In die weken komen uit het hele land verhalen over ‘het nieuwe fenomeen’ needle spiking naar buiten: van Kaatsheuvel tot aan Heerenveen. „Iemand hoefde maar te roepen: ‘ik ben geprikt’, en het werd een nieuwsbericht”, zegt Bouwman. Waar haar NOS Stories needle spiking in eerste instantie op de kaart zette, zijn de rollen nu omgedraaid: de NOS negeert nieuwe verhalen. „Omdat daarbij de kans groter was dat iemand door alle media-aandacht dacht dat het om needle spiking ging”, licht Gortworst toe.
In de mist van halve verhalen en hele geruchten moeten journalisten op zoek naar de feiten over drogering. Eén daarvan is dat drogeren via iemands drankje – drink spiking – daadwerkelijk voorkomt en dat daar wel mensen voor zijn veroordeeld. Maar needle spiking is volgens de experts vele malen onwaarschijnlijker.
Een van die experts is de Britse Guy Jones, scheikundige en senior onderzoeker bij drugsinstituut The Loop. In de reportage van NOS Stories vertelt Jones dat needle spiking onwaarschijnlijk is, omdat een dikke injectienaald te veel pijn doet om onopgemerkt te blijven. Op YouTube reageren kijkers verbaasd: een prikje bij de dokter voel je toch ook nauwelijks?
„Ik was 40 uur per week met mediaverzoeken bezig”
Ruben van BeekTrimbos-instituut
Maar, zegt Jones nu, zijn volledige verhaal was een stuk genuanceerder. Veel drugs vereisen een dikke naald, wat ze ongeschikt voor needle spiking maakt. Andere drugs – zoals krachtige benzodiazepinen – passen door de dunne naald die de dokter ook gebruikt. Maar die zijn zeldzaam en/of levensgevaarlijk. „Dan zouden er doden zijn gevallen”, zegt Jones. Ook blijven ze lang detecteerbaar in het bloed en geeft een dunne naald weinig huidschade, terwijl melders spraken van een wondje of een blauwe plek.
De bekende drug GHB is snel uit het bloed en kan in tests dus onopgemerkt blijven. Maar het stroperige GHB vereist dan weer een dikke naald, en veel tijd: „Vergelijkbaar met minutenlang een potlood in iemands been steken.” Ook andere drugs zijn niet in een paar seconden te injecteren. Zo blijft er – cru gezegd – niet één ‘geschikte’ drug over, vertelt Jones.
Panieksfeer
Ook in Nederland zijn de deskundigen kritisch, en journalisten weten ook hen te vinden. Zo kloppen onder andere het AD en de NOS aan bij drugsdeskundige Ruben van Beek van het Trimbos-instituut. „Ik ben drie weken lang veertig uur per week met mediaverzoeken bezig geweest”, zegt hij. Naast de genoemde argumenten, wijst Van Beek journalisten er ook op dat uit veel verhalen geen motief blijkt. „De melders in de media zijn niet beroofd of slachtoffer van seksueel geweld geworden.” Hij vraagt zich ook af waarom iemand een naald zou gebruiken terwijl drink spiking gemakkelijker is.
Tegelijkertijd loopt Van Beek ertegenaan dat hij journalisten niet keihard kan vertellen dat needle spiking onzin is. In het begin twijfelt hij dan ook of hij namens het Trimbos-instituut überhaupt op het onderwerp moet ingaan. Maar al snel ontstaat er een „paniek- sfeer”, zegt hij. „Daarom besloten we het toch te doen, zodat we konden benadrukken wat we niet wisten en dat we niet dachten dat het op grote schaal gebeurde. Als we ons hadden onthouden van commentaar, zou het gematigde geluid misschien niet te horen zijn.”
Broodje aap
Needle spiking blijkt een rotonde zonder afslag. Niet te bewijzen dat het gebeurt, maar ook niet dat het niet gebeurt. Het AD schrijft nog een keer over ongefundeerde drogeringsverhalen uit het verleden, daarna behandelt de nieuwsredactie nieuwe meldingen over needle spiking toch maar „min of meer als broodje aap”, zegt Van Westhreenen.
Andere media zijn minder terughoudend. Een verslaggever van Omroep Brabant vraagt tieners op een kermis of ze „nog wel met een gerust hart hier staan”. Tijdschriften waarschuwen ouders. ‘Needle spiking: dit moet je erover weten’, schrijft Margriet, dat stelt dat het „makkelijker is dan iemand drogeren via een drankje”. Volgens experts is juist het omgekeerde waar.
Ook in de talkshows komt needle spiking voorbij. „Ik vind dit heel eng, want dit kan je altijd overkomen”, zegt een jonge schrijver in Op1. Bij concurrent BEAU zit eind mei de 17-jarige Marit uit Drenthe aan tafel. „Kijk, hier zie je het prikgat in de broek van Marit”, opent presentator Beau van Erven Dorens de uitzending. Marit vertelt dat ze een paar dagen vóór haar nare ervaring over needle spiking had gehoord bij NOS Stories. Tegenover haar zit een arts die bezwaard tracht uit te leggen waarom needle spiking onwaarschijnlijk is. Van Erven Dorens moet koorddansen. Hij moet het meisje naast hem in haar waarde laten, maar de arts ook 785.000 kijkers gerust laten stellen.
„Ik was er best mee bezig, omdat het in het nieuws was”
Getuige
Leidt de media-aandacht in die tijd tot extra meldingen? „Dat verband zagen wij een-op-een, telkens als needle spiking weer in het nieuws was”, zegt Misha Pchenitchnikov, drugsexpert bij de Nachtraad Groningen, een stichting die zich hard maakt voor een veilig uitgaansleven. Zijn stichting richt eind mei een meldpunt op voor needle spiking.
In de weken die volgen onderzoekt de Nachtraad de meldingen samen met politie, GGD, gemeente en ziekenhuis UMCG. De eerste hulp van het UMCG laat specialistische testapparatuur aanrukken. Bij drie patiënten wordt die uiteindelijk ingezet. „De conclusie was dat de oorzaak van het onwel worden alcohol was”, zegt spoedeisendehulparts van het UMCG Bas Bens. Ook de andere grote ziekenhuizen vonden volgens hem geen bewijs voor spiking, wat het Trimbos-instituut bevestigt. Pchechnitchkov: „We hebben moeten concluderen dat er zeer waarschijnlijk niets aan de hand was.”
Pchenitchnikov vertelt journalisten bewust niet hoeveel meldingen de Nachtraad krijgt. „Een melding staat niet gelijk aan een geval en we wilden niet dat onze cijfers gebruikt zouden worden om te laten zien dat er wel degelijk een probleem was.” Dat het Groningse meldpunt uiteindelijk concludeert dat er sprake is van een hype, haalt de meeste nieuwsmedia niet. Ook veel andere nieuwsberichten over needle spiking worden niet meer aangevuld met wat er uiteindelijk uit het onderzoek naar de meldingen kwam. „De journalistiek, inclusief wijzelf, volgt onderwerpen onvoldoende in continuïteit”, reageert adjunct-hoofdredacteur van de NOS Bart Leferink. „Maar je kunt niet élk verhaal een maand later nog eens nabellen.”
Een veroordeling
Op 21 juni brengt de politie cijfers naar buiten waar veel journalisten al weken om vragen. Er zijn 45 meldingen van needle spiking gedaan, maar er is geen bewijs. Leferink suggereert dat het onderwerp sneller had kunnen uitdoven als de politie eerder duidelijkheid had gegeven. „Toen wij ze belden had de politiewoordvoering nog geen idee dat jongeren zich bij de politie hadden gemeld. Dat moesten wij ze vertellen.” Volgens een woordvoerder van de politie is het normaal dat bij „een dergelijk beperkt aantal meldingen, intern geen alarmbellen afgaan”.
Toch is het onderwerp na het bericht over het gebrek aan bewijs van de politie nog niet weg. Twee dagen eerder wordt op een Haags festival namelijk juist voor het eerst een ogenschijnlijke ‘needle spiker’ opgepakt. Zijn slachtoffer heeft niks gevoeld of gezien, maar doet aangifte omdat omstanders haar vertellen dat ze geprikt is. Het bewijs in de zaak bestaat onder andere uit één verklaring van een getuige, die de man om zich heen zag prikken. De getuige was al op voorhand alert op mogelijke needle spikers, zo blijkt uit het vonnis: „Ik was er best mee bezig, omdat het in het nieuws was.” Verder hebben EHBO’ers van het festival volgens de aangeefster haar lichaam onderzocht en inderdaad een rood puntje op haar been gevonden. De rechter acht het prikken door de Georgische Levan V. bewezen en veroordeelt hem vier weken na zijn arrestatie tot vijf maanden cel.
V.’s advocaat Pieter Hoogendam stelt dat zijn cliënt overhaast is veroordeeld en bereidt momenteel het hoger beroep voor. Hij wil onder andere de tot nog toe onbekend gebleven EHBO’ers horen. Ook wil hij dat een expert beoordeelt of het rode puntje door V.’s naald kan zijn veroorzaakt. Want dat moet hij erkennen: bij V. is een spuit gevonden – en wel met sporen van cocaïne, heroïne en versnijdingsmiddelen. „Maar dat betekent nog niet dat hij een ander geprikt heeft.” Volgens V. was de spuit voor eigen gebruik. De genoemde stoffen zijn ook niet geschikt om mensen mee te drogeren, zo is cocaïne juist een ‘oppepper’.
De rechter die V. veroordeelde nam hem kwalijk dat hij had bijgedragen aan de angst voor needle spiking. „Dit moet gewoon stoppen”, stelde de rechter, die duidelijk maakte een norm te willen stellen. „Het heeft er alle schijn van dat de zorgvuldigheid ondergeschikt werd gemaakt aan de drang om een signaal af te geven”, zegt rechtbankverslaggever Saskia Belleman van De Telegraaf. Jasper van der Kemp, rechtspsycholoog aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, las het vonnis op verzoek van NRC en zegt dat de rechter vanuit de aanname lijkt te hebben gewerkt dat needle spiking een groot probleem is. „Een rechter mag de maatschappelijke impact van een zaak zeker meewegen in de strafmaat. Maar in dit geval lijkt er sprake van een selffulfilling prophecy.” Hij noemt het bewijs „uitermate zwak”.
De veroordeling van V. komt in het nieuws als een primeur: eindelijk is er bewijs voor needle spiking. Zo kopt NU.nl: ‘Vijf maanden cel voor drogeren met naald: eerste bewezen geval in Nederland.’ Maar van ‘spiking’ – drogeren – is geen sprake: de tenlastelegging was mishandeling met een naald. „Dat is gewoon fout”, zegt hoofdredacteur Hoekman over de kop. „Dat gaan we herstellen, want zo moet het niet de geschiedenisboeken ingaan.”
Mogelijk is rond de zaak-V. spraakverwarring ontstaan rond het woord spiking, dat soms wordt begrepen als prikken, niet drogeren. Het woord is echter een variant op drink spiking: drogeren via een drankje. In vrijwel alle eerdere nieuwsberichten werd needle spiking omschreven als drogeren met een naald. Ook Van Dale en de politie definiëren het zo.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data85977065-b4d711.jpg)
Lees ook: Needle spiking ? ‘Tot vorige week dacht ik dat het in Nederland niet voorkwam’
Uitgedoofd
Na de zaak-V. verdwijnt needle spiking vrijwel volledig uit het nieuws. Ondanks dat in juli en augustus de festivalzomer nog volop aan de gang is en het uitgaansleven in studentensteden weer op gang komt. „We dachten destijds: straks komt de introductieweek eraan, dan hebben we zó nog 25 mensen om te testen”, blikt spoedarts Bens terug op de tijd dat zijn UMCG er nog bovenop zat. „Maar na de zomervakantie was het fenomeen needle spiking helemaal weg.” Ook op sociale media TikTok en Instagram blijkt het onderwerp uitgedoofd. De politie krijgt na 21 juni nog enkele tientallen meldingen binnen, maar kan niet zeggen of deze allemaal uit de zomer afkomstig zijn, of ook van daarna. Ook de nieuwe meldingen leveren allemaal geen bewijs op.
Rest de vraag: wat was er wél aan de hand? In elk geval hebben de melders niet opzettelijk gelogen, zegt Guy Jones. Dat needle spiking zo aansloeg onder jonge vrouwen duidt volgens hem op een grotere vraag: „Waarom zijn vrouwen zo bang voor geweld door mannen?” Hij vermoedt dat sommigen wel degelijk zijn gedrogeerd, maar dan via hun drankje. „En dat ze terwijl ze bedwelmd waren een blauwe plek of wondje opliepen.” Dit zou met GHB gedaan kunnen zijn, dat snel uit het bloed is, en daardoor onopgemerkt blijft.
Ook wijst hij naar het onverwachte effect dat alcohol kan hebben. Needle spiking ging spelen op het moment dat overal de lockdowns werden opgeheven en mogelijk de alcoholtolerantie bij veel mensen was gedaald. Jones: „Ze voelen onverwachte effecten na een hoeveelheid drank die ze voorheen goed aankonden en denken: dan moeten het wel drugs zijn.”
Ruben van Beek van het Trimbos-instituut ziet in elk geval één positief aspect aan de mediagolf over needle spiking. „Op zo’n moment gebeurt er heel veel: er worden protocollen opgesteld in ziekenhuizen, de politie doet onderzoek. Zo krijg je ook sneller duidelijkheid over wat er daadwerkelijk aan de hand is.” Maar duidelijker dan ‘gebrek aan bewijs’ zal het voorlopig niet worden. Voor de politie is het onderwerp nu afgedaan, aldus een woordvoerder.
Uiteindelijk kiezen mensen zelf wat ze geloven, zegt Van Beek. „Als ik nu op een verjaardag kom, gaat het nog steeds weleens over needle spiking. Wat mensen hebben onthouden, zijn niet de kanttekeningen die ik plaatste, maar ‘dat je zomaar wordt geprikt, als je niet uitkijkt’.”
Deze publicatie werd mede mogelijk gemaakt door het Steunfonds Freelance Journalisten.
