Pluizen in het huwelijk van Hollywoodkoppel ‘John en Gena’

De subsidietoekenningen van het Fonds Podiumkunsten hebben geleid tot veel verbazing en onrust in de theatersector. Maar liefst 59 groepen kregen een positief advies zonder dat er budget was om hun aanvraag voor 2025-2028 te honoreren. Onder de afgewezenen bevinden zich alom gerespecteerde gezelschappen als Orkater, De Warme Winkel, Wunderbaum en BOG en makers als Alexandra Broeder en Laura van Dolron. Dat zijn theatermakers die het Nederlandse theater de afgelopen jaren kleur en smaak hebben gegeven.

1. Hoe belangrijk is het Fonds Podiumkunsten?

Belangrijk. Het is het grootste van de zes rijkscultuurfondsen. 127 ensembles, gezelschappen en makers krijgen in 2025-2038 samen jaarlijks 40,2 miljoen euro. Voor de meeste theatergezelschappen dekt die fondsbijdrage een belangrijk deel van de begroting. Als ze daarop rekenen, en het valt weg, kan dat tot existentiële problemen leiden.

2. Wat merkt het publiek van het subsidiebesluit?

Onder de 127 ensembles, gezelschappen en makers die meerjarige subsidie krijgen, zijn 53 nieuwkomers. Daaronder vallen bijvoorbeeld Bureau Vergezicht (uit Amsterdam, teksttoneel), Garage TDI (Assen, jeugdtheater), Minoux (Den Bosch, teksttheater) De Theatertroep (Amsterdam/vaudeville), Studio 52nd (Amsterdam, teksttheater), De Jonge Honden (Zwolle/ jeugdtheater). Daartegenover staat dat onder andere Orkater, De Warme Winkel, Wunderbaum, BOG, Broeder en Van Dolron een ongewisse toekomst tegemoet gaan. Nu hun subsidie wegvalt, moeten zij onderzoeken of ze voort kunnen bestaan.

3. Wat is de werkwijze van het Fonds?

Het Fonds schrijft: „Bij de beoordeling van de aanvragen lag de nadruk op de plannen en minder op prestaties uit het verleden.” Anders dan voorheen, is de artistieke kwaliteit van eerder werk geen apart criterium. Oud werk speelt alleen nog mee op de achtergrond, legt het fonds uit, om te beoordelen hoe haalbaar de nieuwe plannen zijn.

De commissies bekijken voorstellingen of de (twee tot vier) videoregistraties die de theatermakers van hun werk aanleveren bij de aanvraag. Ook leunt de commissie op de kennis van adviseurs.

4. Wat zijn de vier criteria van het Fonds?

Het Fonds hanteert vier maatstaven. Ten eerste artistieke kwaliteit. Het werk in 2021-2024 geldt als „referentie”, de kwaliteit van de plannen weegt zwaarder.

Ten tweede: de publieksfunctie. Dat gaat over de vraag voor wie de voorstellingen gemaakt worden, en met welke marketingstrategie het publiek bereikt gaat worden.

Ten derde: de betekenis voor de Nederlandse podiumkunst. Ook hier gaat het niet om artistieke prestaties in het verleden, maar om de plannen. Het Fonds vraagt uitgewerkte plannen die de verwachting wekken dat de aanvrager een verrijking van een genre of discipline kan gaan worden.

Ten vierde: geografische spreiding, oftewel de vestigingsplaats en de spreiding van activiteiten over Nederland. Opvallend: internationale activiteiten tellen niet. Een standplaats in de Randstad heeft geen positieve waarde, een standplaats daarbuiten wel.

5. Wie beoordeelt de aanvragen – en wat is ‘ontschotting’?

De aanvragen voor vier jaar productiesubsidie zijn verdeeld in drie categorieën: klein, middel, groot. Elke categorie heeft een eigen commissie, met zeven tot tien leden en een voorzitter. Er zijn geen aparte commissies voor theater, dans, pop, klassiek, literatuur, de hoofddomeinen van podiumkunst. De commissies zijn „ontschot”, zoals dat heet.

Ontschotting betekent: de deskundigen zitten door elkaar. Een danskenner oordeelt ook over kamermuziek en vice versa. De redenatie van het fonds is dat veel makers uit meerdere genres plukken, en hybride werk maken: cross-overs. Vanuit die gedachte is het goed om kenners met een verschillende achtergrond over die aanvragen te laten oordelen. Een ander perspectief: ook als je er geen verstand van hebt, moet je oordelen over aanvragen.

Applaus na de dansvoorstelling Chapter 3: The Brutal Journey of the Heart in het Internationaal Theater Amsterdam. Foto Joris van Gennip/ ANP / Hollandse Hoogte

6. Waarom zijn Orkater, De Warme Winkel, Wunderbaum, BOG afgewezen?

Orkater en De Warme Winkel ontvingen, in tegenstelling tot de andere twee, een positief advies, maar scoorden onvoldoende punten om geld te krijgen. Bij Wunderbaum schrijft de commissie daarentegen: „De plannen zijn niet inspirerend uitgewerkt in prikkelende voorstellingsconcepten” en „de publieksambities zijn matig toegelicht en uitgewerkt”. Bij De Warme Winkel: „De plannen bevatten weinig informatie over de vormgeving en de speelstijl, en ook het verhaal of de spanningsboog worden nauwelijks toegelicht.” Bij BOG: in de publieksbenadering zijn „de beschreven acties en middelen niet ingebed in een strategische publieksvisie”. Bij Orkater zou de signatuur „nogal diffuus” zijn en ontbreekt „een samenhangend artistiek profiel”. De commissie ziet Orkater „eerder als een wisselende groep makers dan als een collectief”.

7. Hoe reageren de groepen op het werk van het Fonds?

„Een donderslag bij heldere hemel.” De afgewezen groepen zijn geschokt. Er is veel verdriet, woede en ongeloof. „We hadden niet verwacht dat ze dit zouden doen met al die makers die midden in hun carrière zitten”, zegt Anne Baltus, zakelijk leider van BOG. „Belachelijk”, noemt Vincent Rietveld van De Warme Winkel, het fondsbesluit. „De criteria zijn absurd: ze kijken niet naar geleverde prestaties. Je kan als commissie toch niet een kroonjuweel van het theater onder de bus gooien?”

40 procent van de gesubsidieerden is nieuw. Rietveld: „Ik ben blij voor hen, maar welk vooruitzicht hebben zij? Als er elke vier jaar 40 procent nieuwe groepen komt, dan weten ze nu al dat ze zich over acht jaar moeten opheffen.”

8. Welke kritiek hebben de gezelschappen op het Fonds?

Wunderbaum zakte in de beoordeling op het punt van de ‘Artistieke kwaliteit’ van ‘zeer goed’ in 2020 naar ‘voldoende’ in 2024. Daartussen zitten nog ‘ruim voldoende’ en ‘goed’. Dus van een 9 naar een 6. „Het is zo negatief, alsof het niet over ons ging”, zegt Jeldau Kwikkel, zakelijk leider van Wunderbaum. „Terwijl onze Duitstalige voorstelling De hondenpoepaanval (uit 2023) in de selectie van beste voorstellingen in Duitsland zat. The New York Times en The Guardian waren lovend, en het vakblad Theater Heute koos het tot beste voorstelling, beste nieuwe toneeltekst en beste dramaturgie van het afgelopen seizoen in Duitsland. Maar wat je gemaakt hebt, doet er niet toe.”

De artistiek-inhoudelijke kwaliteit van Wunderbaum werd in Rotterdam door de lokale commissie Theater en Letteren (met tien vakspecialisten) wél weer beoordeeld als „zeer goed”. Die commissie schrijft: „Wunderbaum weet nog steeds te verrassen met onverwachte theatrale concepten, grote ambachtelijkheid in het spel en kenmerkende aanstekelijke speelplezier en humor, (juist) ook bij zware onderwerpen.”

Rietveld (Warme Winkel) merkt op dat het Fonds Podiumkunsten niet wil snappen hoe kunst wordt gemaakt: „Onze kracht is spontaan werken, en de dramaturgie en speelstijl in de repetitiezaal bedenken. Maar de commissie klaagt dat we de dramaturgie en stijl in onze plannen niet uitwerken en noemt dat een zwakte. Dat is toch de omgekeerde wereld? Mag je niet werken zoals je wilt? Dan moet je toch zien dat onze aanpak goede voorstellingen oplevert? Ze vragen naar ons verhaal, maar we hebben nog nooit iets met een verhaal gemaakt.”

Een ander criterium van het Fonds is publieksfunctie. Baltus (BOG): „De commissie schrijft dat we uitgaan van een groei van bezoekers van 60 procent en noemt dit onrealistisch. Maar dat percentage is een fout, want de commissie rekent de afgelaste voorstellingen in de coronajaren mee voor het gemiddelde aantal bezoekers dat wij krijgen. Dat klopt natuurlijk niet. Als je alleen rekent met bezoekers in de zaal, hoeven we maar iets te groeien, en gezien onze populariteit is dat realistisch.”

Bij het criterium ‘Betekenis voor de Nederlandse Podiumkunsten’ kregen BOG en Wunderbaum als oordeel ‘neutraal’. Baltus: „Terwijl onze manier van schrijven toch radicaal anders dan die van anderen is. Die aanpak leeft ook enorm in het amateurcircuit en op toneelscholen, horen we.” Ook Orkater kreeg het oordeel ‘neutraal’, terwijl het gezelschap eerder werd beloond door het FPK vanwege zijn talentontwikkelingstraject, vertelt directeur Ten Cate, „en het feit dat we onderbelichte verhalen brengen. Beide zijn we intensiever en voor meer publiek gaan doen.”

Het in Amsterdam gevestigde Orkater levert een „beperkte bijdrage aan de geografische spreiding van de Nederlandse podiumkunsten”, oordeelt het FPK. Directeur Wieke ten Cate: „Terwijl Orkater 90 procent van zijn 60.000 bezoekers per jaar buiten Amsterdam trekt.”

9. Wat doe je allereerst als de subsidie wegvalt?

Bezwaar maken. Dat is een weg die velen volgen. Komende maanden zijn er hoorzittingen over de bezwaren, het Fonds wil dat alle 66 bezwaarmakers in januari duidelijkheid hebben.

Voor talentontwikkeling krijgt Orkater subsidie van het Rijk en de gemeente Amsterdam. Voor grote projecten is geld van het FPK begroot. Met die producties haalt Orkater ook het meeste geld binnen, legt Ten Cate uit. „Wat we nu proberen is het moment van snoeien zo lang mogelijk uit te stellen.”

Deze zomer zijn bij de andere drie afgewezen groepen van de medewerkers wel alvast de contracten opgezegd. Rietveld (Warme Winkel): „Zo’n gezelschap is een precair bouwwerkje. Dat stort nu in. Daar zit de echte pijn.” En door alles wat geen kernactiviteit is, gaat een streep.

Maar niet alle plannen zijn van tafel. Wunderbaum en De Warme Winkel kregen wel gemeentelijke subsidie, van respectievelijk Rotterdam en Amsterdam, en denken nu aan goedkopere, uitgeklede versies van de producties die ze hadden willen maken. Ze gaan op zoek naar andere fondsen en hopen dat coproducenten een groter deel willen bekostigen.

Kwikkel (Wunderbaum): „Omdat we dat Rotterdamse geld hebben, is het logisch dat we ons meer op Rotterdam richten. Dan laten we, oneerbiedig gezegd, de spreiding van het FPK eventjes zitten. En omdat we Europees opereren ga ik naar Europese subsidies kijken. Bovendien zijn we zuinig geweest en staat er nog twee ton aan reserve op de balans. Die ga ik helemaal opmaken. Dan zien we wel waar het schip strandt.”

Baltus (BOG): „Veel is onzeker. Misschien dat we weer per voorstelling apart een projectsubsidie aanvragen. Maar dan zijn we wel terug bij af.”

10. Heeft in beroep gaan zin?

Rietveld: „Het is een kleine kans, maar we doen het wel, op basis van evidente fouten.” Baltus: „We hebben een uitputtend bezwaarschrift ingediend. Dat was voor mij een soort therapeutische exercitie. Daarna kon ik het even naast me neerleggen.” Als de afwijzing wordt gehandhaafd, kunnen groepen naar de rechter. Maar een juridisch traject, met advocaten, ziet Baltus niet zitten. „Dat kost te veel geld en levert alleen maar meer negatieve energie op.”

11. Wat als er definitief geen geld komt?

Baltus: „Mijn baan verdwijnt. Ik kan wel ergens anders zakelijk leider worden, maar dan kan ik er over vier jaar weer uitgeknikkerd worden. Ik heb tien jaar lang al mijn tijd erin gestoken, ik ben er klaar mee. Dit is zo’n gekke wereld.”

Delen

Mail de redactie