‘Onder de Amstel’ geeft een caleidoscopisch beeld van Amsterdam tussen 1300 en 2000

Posted on April 26, 2023 by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Boek bodemvondsten Deze maand verscheen ‘Onder de Amstel’, een boek met historische stadsvertellingen gebaseerd op bodemvondsten bij de aanleg van de Noord-Zuidlijn.

Arjen Ribbens

26 april 2023 om 14:44

Leestijd 6 minuten

Voor- en achterzijde van een koosjerloodje van de Portugees-joodse Gemeente. (23x18 mm. lood en bot) — Voor- en achterzijde van een koosjerloodje van de Portugees-joodse Gemeente. (23×18 mm. lood en bot)

Foto Harold Strak

Onder het plaveisel van de grote stad liggen de historische verhalen voor het oprapen. Een flink aantal verborgen geschiedenissen over Amsterdam en de Amsterdammers zijn deze eeuw letterlijk aan het licht gekomen dankzij de aanleg van de Noord-Zuidlijn. Op de bouwlocaties Damrak en Rokin van het metrospoor vond de gemeentelijke archeologische dienst bijna 700.000 voorwerpen en materialen verbonden met zeven eeuwen stadsgeschiedenis: van kanonskogels en klootdolken, tot luizenkammen en mondprotheses.

Vier jaar geleden voldeden de toenmalige stadsarcheoloog Jerzy Gawronski en zijn team voor het eerst aan de wettelijke plicht om verantwoording af te leggen over de bodemvondsten. Dat gebeurde met de publicatie van Spul, een samen met grafisch ontwerper Willem van Zoetendaal en fotograaf Harold Strak gemaakte beeldatlas. In deze monumentale uitgave staan de 15.000 meest herkenbare bodemvondsten afgebeeld, geordend aan de hand van tien stedelijke eigenschappen. De teruggevonden fragmenten van pispotten staan bijvoorbeeld in het hoofdstuk ‘Interieurinrichting en -benodigdheden’. De pijlpunten, dolken en de enige opgegraven anti-rellenrookbom vallen onder ‘Wapens & bewapening’.

Spul, in 2019 uitgeroepen tot het mooiste boek ter wereld, heeft een vervolg gekregen. Deze week verschijnt van dezelfde makers Onder de Amstel, opnieuw een omvangrijke en rijk geïllustreerde uitgave. Gawronski (67, als stadsarcheoloog inmiddels met pensioen) stuurde auteurs aan die historische stadsvertellingen doen, steeds op basis van een specifieke archeologische vondst uit Spul.

De ruim honderd artikelen geven tezamen een caleidoscopisch beeld van Amsterdam en nemen de lezer mee in het alledaagse leven van de stad tussen 1300 en 2000. De stadsvertellingen zijn chronologisch gerangschikt. Het eerste, gebaseerd op opgegraven klinknagels en plukken textiel en haar met daarop teer, gaat over klinken en breeuwen, technieken die vanaf 1300 toegepast werden bij de scheepsbouw in de havenstad Amsterdam.

Het boek besluit met een sociologische beschouwing van bijzonder hoogleraar Caroline Nevejan over een van de zeven, bij de metroaanleg gevonden mobiele telefoons, een circa vijfentwintig jaar oude Ericsson GH388. Deze telefoon is een tastbaar overblijfsel van de wijze waarop stadsbewoners omstreeks de millenniumwisseling op een nieuwe wijze met elkaar begonnen te communiceren (‘Waar ben je?’). Maar de data-inhoud, die echt iets vertelt over het gebruik van het toestel, is verdwenen. Het boek eindigt daarom met een vraag: „Hoe zal de archeologie van de digitale wereld zich ontwikkelen nu het materiaal niet langer drager is van het verhaal?”

Voor- en binnenzijde van een **Ericsson GH388**.
Foto Harold Strak

Stormvloeden

Dat het Damrak en het Rokin vruchtbare archeologische vindplaatsen zouden zijn, had Gawronski, emeritus hoogleraar maritieme en urbane archeologie, voorspeld. Onder deze straten in het historisch stadshart stroomde eeuwenlang de Amstel, de rivier waarmee de geschiedenis van de stad begint. In de laatste decennia van de 12de eeuw, een periode van stormvloeden, ontstond het IJ, met aansluiting op de Amstel. De Amstel veranderde daardoor in een stromende rivier met verbinding naar de Zuiderzee en de Noordzee. Een interessante locatie. Aan de monding van de Amstel, ter hoogte van het huidige Damrak en het Rokin, vestigden zich omstreeks 1200 de eerste bewoners. Vierhonderd jaar later, in 1600, woonden er zo’n honderdduizend mensen in Amsterdam.

Tot op heden is de Amstel de constante factor in de ruimtelijke ontwikkeling van de stad en het stedelijk leven. In de rivier, die tot halverwege de negentiende eeuw nog over het Damrak stroomde, gooiden stadsbewoners eeuwenlang hun afval, of ze verloren spullen die in de modder van de rivier wegzonken.

De soms krankjorume voorwerpen in de beeldatlas Spul riepen verbazing op. Wat hebben die loden schijfjes met Hebreeuws opschrift te beduiden? Waarom zijn er zo veel tropische kaurischelpen gevonden? En de onderkaak van een krokodil, hoe kwam die in de Amstel terecht?

Onder de Amstel geeft antwoord op sommige vragen. Neem de krokodillenkaak. Eind zeventiende eeuw was het verzamelen van naturalia een rage in Amsterdam. De stad telde destijds zeker veertig rariteitenkabinetten met zeldzaamheden uit alle windstreken. En later kwamen er ook winkels met Wunderkammer-objecten, zoals opgezette krokodillen.

**Onderkaken** van een krokodil.
Foto Harold Strak

Over de loden plaatjes met Hebreeuws opschrift schreef Mirjam Knotter, conservator bij het Joods Cultureel Kwartier, een artikel. Die schijfjes zijn zogenoemde koosjerloodjes, keurmerken die duidelijk maken dat vlees volgens de joodse wetten geschikt is bevonden voor consumptie. Dat aan het Rokin, waar geen Joden woonden, toch zo veel koosjerloodjes zijn gevonden, komt vermoedelijk omdat Joden de achterdelen van runderen doorgaans niet eten. Die delen, schrijft Knotter, zullen bij niet-koosjere slagers zijn beland en zo, inclusief loodjes, bij klanten aan het Rokin.

**Voor- en achterzijde van een koosjerloodje** van de Hoogduits-joodse Gemeente. (18 mm. lood)
Foto Harold Strak

Slavernij

De rivier gebruiken voor het storten van afval was verboden. Maar van die verordening trokken de stadsbewoners zich klaarblijkelijk weinig aan. Dat blijkt ook uit een van de twee hoofdstukken die verduidelijken hoe slavernij, verboden in Amsterdam, indirect toch prominent aanwezig was in de hoofdstad. Het ene hoofdstuk gaat over de eerder genoemde kaurischelpen, het ander over scherven van strooppotten en suikertrechters, alle gevonden onder het Rokin.

Kauri zijn kleine, enigszins eivormige schelpen van een zeeslak levend in tropische wateren. De VOC importeerde de schelpen vanuit Sri Lanka en de Malediven om ze in Amsterdam te verkopen als betaalmiddel in de Nederlandse Trans-Atlantische slavenhandel.

Hoe waardevol de kauri waren, blijkt uit een notariële acte, in 1661 in Amsterdam opgesteld in opdracht van Jan Valkenburgh, de gouverneur van de West-Indische Compagnie in Elmina, het Nederlandse fort in het huidige Ghana. Valkenburgh liet de prijzen vastleggen waarvoor men in West-Afrika tot slaaf gemaakten kon kopen. Een „bekwame jongeman” kostte bijvoorbeeld 100 pond kauri.

De tot slaaf gemaakten gingen op transport naar Zuid-Amerika en de Caraïben, waar ze op plantages te werk werden gesteld. De vruchten van hun arbeid kwamen in grote hoeveelheden naar Amsterdam, zoals blijkt uit een artikel van historicus Lodewijk Wagenaar, over de raffinage van Surinaamse suiker in de hoofdstad.

Onder- en bovenzijde van een **kaurischelp**.
Foto Harold Strak

In de bodem van het Rokin zijn in een dichte concentratie meer dan 20.000 aardewerkscherven van strooppotten en suikertrechters aangetroffen. Precies op de plek waar vanaf 1611 tweeënhalve eeuw lang suikerraffinaderij De Drie Suijkerbroden was gevestigd. Was dit bedrijf begin zeventiende eeuw een van de twintig Amsterdamse ‘suikerbakkerijen’, tweehonderd jaar later maakten zo’n honderd raffinaderijen in de hoofdstad stroop en suiker.

Een heuse industrie, kortom. Wat bij Wagenaar de vraag oproept hoe destijds in de wereld van de suikerbakkers en de Amsterdamse consumenten gedacht werd over de manier waarop de rietsuiker werd geproduceerd. „Was men zich ervan bewust dat de productie overzee was gebaseerd op onvrije arbeid?”

**Strooppot en suikertrechter** van suikerraffinaderij De Drie Suijkerbroden, vanaf 1611 gevestigd op het Rokin.
Foto Harold Strak

Verliefd

In een technisch handboek uit 1793 vond Wagenaar informatie over de opzet van de overzeese suikerplantages en het aantal benodigde tot slaaf gemaakten en hun huisvesting. Het handboek beschreef niet de mensonterende behandeling van de slaven op de plantages. Wie dat wel deed, was John Gabriël Stedman, officier in de Schotse brigade van het Nederlandse leger die hielp bij het onderdrukken van een slavenopstand in Suriname.

Stedman werd verliefd op een slavin en publiceerde een verslag van zijn jarenlange reis, een aanklacht tegen de behandeling van de slaven op de plantages. Zijn boek verscheen in 1799 in vertaling als Reize naar Surinamen, en door de binnenste gedeelten van Guiana, twee jaar na het origineel.

Stedmans boek droeg bij aan een discussie in het Engelse parlement over het afschaffen van de slavernij. In Nederland bleef zo’n debat uit. In Nederlandse kranten verschenen wel soms scheepsberichten over verzending van slaven naar de koloniën in West-Indië. En de slavenopstand kreeg ook enige aandacht. Maar Wagenaars conclusie is helder: „Informatie werd niet algemeen bekend en verspreid, eenvoudigweg omdat er geen interesse voor bestond.”

En degenen dan die Suriname en de plantagekoloniën aandeden? Matrozen kwamen doorgaans niet van hun schip. De kapiteins, die wel aan wal gingen, en de in de koloniën gelegerde militairen, moeten toch net als Stedman het een en ander meegekregen hebben van de slavenmarkten, de omstandigheden op de plantages en de wijze waarop ‘weglopers’, de marrons, bestraft werden? Voor zover ze na terugkeer in Nederland al over hun ervaringen hebben verteld, kon Wagenaar daar niets van terugvinden.

„Het was een non-topic, een ver-van-mijn-bedshow”, concludeert oud-stadsarcheoloog Jerzy Gawronski. Wat rest, zegt hij, zijn de kaurischelpen en de scherven van de strooppotten en suikertrechters. „Die kleine voorwerpen maken iets groots zichtbaar, brengen ons in contact met de slavernij van toen.”

Jerzy Gawronski en Willem van Zoetendaal (samenstelling en redactie): Onder de Amstel. Stadsvertellingen over Amsterdam met archeologische vondsten van de Noord/Zuidlijn uit Damrak en Rokin. Van Zoetendaal/Uitgeverij De Harmonie, 544 blz., € 49,50 tegelijk verschijnt een Engelse editie. Zie ook: belowthesurface.amsterdam

Genetic Choir helpt dementerende ouderen op microniveau – met ritme, melodie en aanraking

admin
October 2, 2024
0

„Je gaat zo wel iedereen vertrouwen”, zegt een 85-jarige vrouw met dementie in een roze trainingspak. Ze wijst naar een aantal zingende vrouwen in de woonkamer. „Shake it up, shake it up”, zingt ze en ze zwaait met haar armen in de lucht. Naast haar zit Chandana Sarma (39), zanger en sessieleider van Genetic Choir, een ensemble improvisatiezangers. In het Stem&Luister-project proberen ze door te luisteren en te improviseren met geluid, ritme, aanraking en melodie contact te maken met ouderen in de laatste fase van dementie. Sarma aait voorzichtig over de arm van de vrouw en maakt ritmische geluiden. „Hap, hap”, reageert de vrouw blij.

De zanggroep van Stem&Luister is op bezoek bij het verpleeghuis Dr. Sarphatihuis (Amsta) in Amsterdam. In de woonkamer hebben zich zo’n tien ouderen met dementie verzameld en vier zangers zitten verspreid over de ruimte. „Met die vent heb ik helemaal niks”, zegt een 85-jarige vrouw in een roze bloes tegen een zanger die tegenover haar zit. De zanger maakt alleen geluid door met haar vingers op tafel te tikken. Het lijkt alsof de vrouw denkt een gesprek te voeren met de zanger, maar haar aanvankelijk heldere woorden veranderen langzaam in stotterende geluiden.

Genetic Choir dat in 2007 is opgericht, treedt in de woonkamers op als muziekensemble, maar zonder een vooropgezet plan; door te improviseren mengen ze zich „op een laagdrempelige manier” met mensen en hun omgeving. De zestien vaste professionele zangers werken samen met vrijwilligers om ouderen met dementie op fysiologisch niveau te stimuleren – én het werk van zorgpersoneel te verlichten.

**Chandana Sarma**, zanger en sessieleider van het Genetic Choir bij dementerende ouderen in het Sarphatihuis in Amsterdam.

Adem

Hoe dit werkt? „Je neemt zowel de persoon als de omgeving waar. Je kijkt naar de gezichtsuitdrukking en hoe iemand ademt”, zegt zanger Moira Mirck (45). Als een persoon bijvoorbeeld langzaam of snel ademt kan de zanger – door de zintuigen aan te voelen – inschatten wat voor geluiden of bewegingen passend zijn om contact te maken. „Of je mag een hand aanraken en dan voel je ineens dat die koud is. Ook dat is dan al iets om waar te nemen”, zegt Mirck.

Een 63-jarige vrouw met dementie wandelt in een rood, strak, kort jurkje door de gang. Soms loopt ze de woonkamer in. Ze woont pas drie weken in het verzorgingstehuis. „Ik voel dat de vrouw niet wil toegeven dat ze een van de dementerende personen is”, zegt zanger Sarma na de eerste sessie. De vrouw blijft maar rondjes lopen en doet alsof ze niets te maken wil hebben met de zangers. Het geluid in de woonkamer wordt langzaam intenser en er ontstaat een melodie. De vrouw in de rode jurk staats plots stil en tuit haar felrood opgemaakte lippen. Het lijkt alsof de geluiden tot haar doordringen en ze begint te dansen. Zanger Mirck vergezelt haar. Ze fluisteren iets in elkaars oor.

Het project wordt internationaal opgepikt; ze treden onder meer op in Duitsland en delen hun kennis met onderzoekers in Japan en Canada. De effecten van het project zijn wetenschappelijk onderzocht, maar het blijft toch vaak onduidelijk voor de zangers of ze bij de ouderen doordringen.

Doel

Volgens Thomas Johannsen (49), artistiek leider van Genetic Choir, is het werk van de zanggroep een voortdurend (auditief) onderzoek naar de betekenis van vocale improvisatie in de zorg. Ook is er vaak geen duidelijk doel, maar dat frustreert de meeste zangers niet. „Mijn doel is om een eerlijke ontmoeting te creëren met de ander door mij kwetsbaar op te stellen. Ook wil ik de persoon de gelegenheid geven om iets te laten gebeuren”, zegt Mirck, „ook al weet ik nog steeds niet of er daadwerkelijk een ontmoeting plaatsvindt.”

**Chandana Sarma**, zanger en sessieleider van het Genetic Choir.

Bij Stem&Luister worden vrijwilligers opgeleid om samen met de zangers van Genetic Choir de sessies uit te voeren. De zanggroep verwacht over vier jaar met zo’n honderd vrijwilligers te werken. De nieuwe vrijwilligers kunnen zich soms onzeker voelen over de uitkomst, zegt Sarma. Het gaat er namelijk niet om dat de zanggroep de ouderen met dementie op wonderbaarlijke manier geneest, maar dat „we niet moeten opgeven en denken dat mensen – die niet meer kunnen praten of bepaalde cognitieve manieren van contact missen – onbereikbaar zijn.”

Dementerende, soms onrustige ouderen krijgen zo hulp op microniveau – en het zorgpersoneel wordt ontlast. Uiteindelijk is het Mircks ambitie om het personeel bij te scholen en ze bij dit proces te betrekken.

Het resultaat? Door de ruimte loopt een 79-jarige vrouw in een blauw werkpak, ze lijkt verdwaald en heeft haar ogen amper open. Ze praat niet en loopt tegen dingen aan. Sarma begeleidt al neuriënd de vrouw naar een fauteuil. De vrouw lijkt gekalmeerd en leunt op Sarma’s schouder. „You’ve got a friend in me”, zingt de vrouw uit het niets én bijna op de maat met het geluid dat Sarma maakt.

Alleen maar vrouwelijke kunstenaars tentoonstellen corrigeert de canon niet

admin
October 2, 2024
0

‘Hoe zou onze kijk op het modernisme en op de avant-garde beweging veranderen als we uitsluitend het werk van vrouwelijke kunstenaars als uitgangspunt zouden nemen?” Deze vraag stelde Museum Arnhem zichzelf bij het samenstellen van de expositie Radicaal. Vrouwelijke kunstenaars en modernisme 1910-1950.

Het idee erachter is om zo de geschiedenis van de moderne kunst te herzien: veel vrouwelijke kunstenaars kregen in die jaren weinig ruimte om hun werk te exposeren, zeker niet in groepsexposities, omdat gearriveerde modernisten vreesden dat hun werk minder waard zou worden. De Duitse dadaïst Hanna Höch vatte in 1956 de plek van vrouwen in de kunst zo samen: „De meeste van onze mannelijke collega’s bleven ons lange tijd zien als charmante en getalenteerde amateurs, waarbij ze ons impliciet elke echte professionele status ontzegden.”

Met dat impliciete viel het overigens wel mee blijkt: de Nederlandse schilder Jan Sluijters wilde bijvoorbeeld in 1910 bij een expositie niet dat zijn werk in dezelfde zaal werd opgehangen als dat van Jacoba van Heemskerck van Beest. Zijn werk paste niet bij dat „zoodje jonkvrouwelijke juffen die ook anders willen”.

Focus op genderongelijkheid

Het is een van de aansprekende anekdotes waarvan er maar weinig zijn terug te vinden in de bijbehorende catalogus die verder vol jargon staat en waarin de focus ligt op genderongelijkheid, de eurocentrische blik en het idee van de man als genie. Het modernisme en de avant-garde werden gedragen door witte mannen die zichzelf briljant vonden en die door de buitenwereld ook zo werden gezien; het is een premisse waar je het onmogelijk mee oneens kan zijn.

Veel vrouwelijke kunstenaars streden tegen het antisemitisme, (raciale) ongelijkheid en armoede. Maar het zijn vooral de mannelijke kunstenaars die worden geëerd om hun verzet tegen nationalisme, fascisme en antisemitisme. Op Radicaal hangt bijvoorbeeld van de Duitse kunstenaar Alice Lex-Nerlinger Arbeiten! Arbeiten! Arbeiten! (1928). Hierop laat ze de werkeloosheid zien met drie gezichtsloze figuren die voor machines staan. Effectief toont ze de massaliteit en de anonimiteit van werkloosheid. Sterk is ook Paragraph 218 (1931), waar zes vrouwen een christelijk kruis omver duwen. Het getal 218 verwijst naar het artikel in het Duitse wetboek waarin staat dat abortus was verboden. Het hangt naast een poster van haar landgenoot Käthe Kollwitz die in 1923 al ageerde tegen deze wet.

Elizabeth Catlett – Have Special Reservations (ca. 1946–1947)

Marthe Donas – Sous la lampe / Under the Lamp (1927)

Zo ziet de wereld eruit, mijn kind

Engagement was dus belangrijk, waarbij het er niet zozeer om ging alternatieven te bieden, zoals bijvoorbeeld de opportunistische futuristen in Italië deden door voorstellen voor hun wereldbeeld aan Benito Mussolini voor te leggen, maar meer om het aankaarten van misstanden. De collages van de in 1944 in Auschwitz vermoorde Friedl Dicker-Brandeis tonen een dystopie die nog steeds indruk maakt. So sieht sie aus, mein Kind, diese Welt (1932) heeft een huilende baby in het midden met daaromheen foto’s en krantenknipsels over wereldpolitiek. Het hoofd van Adolf Hitler en de hakenkruizen zijn niet te missen; Dicker-Brandeis doorzag al vroeg in welke wereld Europa zich ging storten. Die staat ook centraal in haar minstens even sterke collage Mit einer Wohnung kann man einen Menschen erschlagen wie mit einer Axt (Je kan een mens vermoorden met een woning, net zo goed als met een bijl, 1932) waar foto’s van uitgebrande gebouwen, opgesloten kinderen, slachtoffers en een hakenkruis bij een wc weinig aan onduidelijkheid te wensen overlaten.

Guernica

Hetzelfde geldt voor het imposante Nazis Murder Jews van de Amerikaanse Alice Neel. Ze was geïnspireerd door een demonstratie en legde die in 1936 vast, een jaar voordat Picasso de staat van Europa verbeeldde met zijn Guernica, waarvan een kleed met de afdruk ervan nog steeds in het hoofdgebouw van de VN in New York hangt als aanklacht tegen oorlog. Neels werk roept ook de vraag op waarom zoveel mensen konden volhouden dat ze niets wisten van wat er in nazi-Duitsland gebeurde terwijl een Amerikaanse dat zelfs al drie jaar voordat de Tweede Wereldoorlog uitbrak wist.

**Gertrud Arndt** – *Maskenselbstbildnis Nr.13* (1930).

Radicaal laat zowel de abstracte als realistische uitingen zien van het protest en heeft daarbij ook oog voor werk dat buiten Europa werd gemaakt, wat een mooie aanvulling is op de eurocentrische blik waarop de modernistische canon lang gebaseerd was. Dus niet alleen Neel, ook kunstenaars uit het Midden-Oosten, Zuid-Amerika en India. Ze houden zich daarbij niet helemaal aan de tijdspanne die ze zichzelf hebben opgelegd. Zo is er een intrigerend werk van de Egyptische Gazbia Sirry waarop twee vrouwen bij een piano staan terwijl ze bezig zijn met het bedenken van een nieuw volkslied. Sirry maakte het werk in 1952 tijdens de Egyptische revolutie. Na 1950 dus, en ook wordt niet echt duidelijk waarom dit werk ‘modernistisch’ zou zijn.

Goede bedoelingen

Zo zijn er meer onduidelijkheden, waarbij de teksten weinig verhelderend zijn. Er is geen duiding van de tijd waarin werken zijn gemaakt, waarom iets is gemaakt, maar er zijn wel teksten waarin wordt ingegaan op de helderheid van kleuren. Ook interessant, maar waarom de Engelse kunstenaar Marlow Moss in 1932 nog schilderijen maakt in de dan al meer dan tien jaar oude beeldtaal van De Stijl-schilderijen kom je niet te weten. En waarom is het werk van de Amerikaanse Charmion von Wiegand, zoals Night Rhythm (1948), níet schatplichtig aan Mondriaan, zoals de curatoren stellen? Neem anders het schitterende kostuum van de Duitse Lavinia Schulz, Toboggan Woman uit 1923. Schulz was een Duitse danser en actrice, die prachtige maskers en kostuums maakte in dezelfde tijd als haar landgenoot Oskar Schlemmer. Wat is de achtergrond van deze danskostuums in die jaren?

De expositie smoort helaas in goede bedoelingen. Er is veel mooi werk te zien, maar de focus op vrouwen alleen is anno 2024 alweer achterhaald en bovendien een gemiste kans. Het antwoord op de vraag ‘hoe onze kijk op het modernisme anders zou zijn als de vrouwelijke kunstenaars het uitgangspunt waren’ is namelijk: niet heel anders. En dat is nu juist de kracht. Door de vrouwen er apart uit te lichten kom je niet tot een correctie van de canon, maar rem je die af. Een canon wordt namelijk pas herzien als het werk van zowel mannelijke als vrouwelijke kunstenaars meeneemt in een expositie over die periode. Sluijters is dood, dus ook die zul je geen bezwaar meer horen maken wanneer „jonkvrouwelijke juffen” gewoon onderdeel zijn van het geheel van de kunstgeschiedenis.

**Charley Toorop** – *Portret van An Harrenstein-Schräder* (1929) (links) en **Charley Toorop** – *Zelfportret Villefranche* (1934) in Museum Arnhem.

Column | Niet: sorry dat ik besta, maar: hier ben ik, zeggen in Venetië de kunsten

admin
October 2, 2024
0

Het is al een wonder om in Venetië in het theater La Fenice naar de opera te gaan. Om achter een deurtje in zo’n legendarische vergulde box plaats te nemen met je ellebogen op je eigen balustradetje en te denken: misschien zat Casanova hier ook. Maar dan komt er een sopraan op in een verpletterend roze japon, een fier poederdonsje tussen de ravenzwart gekostumeerde orkestleden. Geen idee wat ze gaat doen, het programma is gewijzigd, hoe of wat verstond ik niet. Ze zet het op een zingen. Wat een stem! „Eat me”, versta ik, „drink me”, hoor ik. Ha! Wonderland is compleet, dit is Alice. Het meesterlijke solostuk is van Unsuk Chin. De sopraan heet Siobhan Stagg en zij voegt haar silhouet naar de bekende Alice-illustraties van John Tenniel. Hangend haar. Schouders achteruit, kin omhoog, rug als een plankje – aanval is beter dan verdediging. Ik ben bang, maar kom maar op. Compleet conform de Biënnale van de beeldende kunsten die, uitdagend als Alice, de stad domineert. Niet: sorry dat ik besta, maar: hier ben ik.

Siobhan Stagg in Teatro La Fenice, 26 september 2024.

Iedereen die de landenpaviljoens van de Biënnale ‘doet’, heeft een favoriet. De mijne is Oostenrijk. Dat laat zich vertegenwoordigen door de politieke vluchtelinge Anna Jermolaewa uit Sint-Petersburg en dat terwijl in Oostenrijk extreem-rechts triomfantelijk in de rondte zompt.

Met een acuut oog voor de poëzie van de repressie ging Jermolaewa aan de slag met de absurditeiten van afweer en onderdrukking. Zo ironiseert ze, met hulp van vier Oekraïense ballerina’s, het Russische misbruik van Het Zwanenmeer, op tv teruggebracht tot visuele fopspeen. Rusland leidde ook tot haar installatie van verboden verklaarde westerse popmuziek. Technici kopieerden subversieve lp’s op het celluloid van x-rayfilms die ze uit de vuilnisbakken van ziekenhuizen visten. Elvis onder een botbreuk, Roxy Music achter een röntgenschedel, het is een schitterende verbeelding van de totalitaire angst voor kunst en cultuur.

Oostenrijk komt ook aan de beurt. Diep snijdt Jermolaewa’s Research for sleeping positions, een video waarvoor ze 24 uur de slaap zocht op het stationsbankje waar ze als vluchtelinge haar eerste week op bivakkeerde. Ze woelt, ze hangt, ze suft. Ze slaapt niet, want haar bankje is veranderd. In het midden zitten nu armleuningen, om mensen als zij te weren. Nooit vergeten, slaapdeprivatie is een vorm van marteling.

Kunst, ook de meest persoonlijke, reageert op wat de wereld aanreikt. Die wereld is in chaos en oorlog, en de Biënnale 2024 puilt uit van unverfroren artistiek commentaar op wat de macht uitvreet met klimaat, emigranten, racisme. Het mooie is dat het zo welgemoed gebeurt; ik zie melancholieke, wijze, grappige, schrandere en super-esthetische kunst. Zelden agressief, steeds scherp. Allicht is de confrontatie met de gevolgen van je dwingelandij onverdraaglijk, als je meent dat je de baas hoort te zijn. Daarom willen nogal wat politici de kunsten wegdoen en hun publiek erbij. Zal ze niet lukken.

„Kop d’raf!” roept de Hartenkoningin. Alice groeit en groeit. Zij lacht en de koningin waait weg.

Luister naar