Buitenlandse steun en geld wakkert machtstrijd aan in Soedan

Als het brandt in Soedan, slaan de vlammen gemakkelijk over naar Afrikaanse buurlanden en de verre omgeving. Door de betrokkenheid van de Russische paramilitaire Wagnergroep reiken de strategische belangen van wat er in Soedan gebeurt zelfs tot in Moskou en diep in het Midden-Oosten, waar de twee kemphanen in de huidige strijd in Soedan – legerleider Abdel Fattah Burhan en militieleider Mohamed Hamdan Dagalo alias Hemedti – hun steun en geld deels vandaan halen. En dan speelt er ook nog eens de strijd om water: het overgrote deel van de Blauwe en Witte Nijl stromen door Soedan, water dat van levensbelang is voor ruim honderd miljoen Egyptenaren.

Hemedti, die de Rapid Support Forces (RSF) aanvoert, een machtige militie, is de man van president Poetin in Soedan. Tegelijkertijd is hij de favoriet van de Verenigde Arabische Emiraten die hem al jaren van vorstelijke steun voorzien. Burhan daarentegen zoekt zijn steun dichter bij huis, bij de Egyptische president Abdel Fattah el-Sisi, en meer recent ook bij de Ethiopische premier Abiy Ahmed.

De Russische invloed in Soedan dateert uit de dertig jaar lange regeerperiode van de islamitisch fundamentalistische generaal en president Omar al-Bashir, die in 2019 bij een volksopstand werd afgezet. In de weken van demonstraties die uiteindelijk tot zijn val leidden, schoot het leger op betogers – huurlingen van Wagner hielpen daarbij een handje.

Diamantmijnen

Begin dit jaar verscheen onverwachts Hemedti in het uiterste zuiden van Soedan en verklaarde met veel bombast dat zijn militie een coup in de Centraal Afrikaanse Republiek (CAR) had weten te verijdelen. Dat riep vragen op in het buurland waar niemand op de hoogte bleek van zo’n mogelijk staatsgreep. Wat er zich wel afspeelde, was dat rebellen in CAR verwikkeld waren in gevechten met huurlingen van de Wagnergroep, die goud- en diamantmijnen in het land controleert. Volgens een woordvoerder van een van de rebellengroepen zworen Hemedti’s strijders zelfs samen met Wagner, om de Russische paramilitaire belangen, de mijnen en de smokkelroutes, veilig te stellen. „De RSF en Wagner zijn overeengekomen om gezamenlijke militaire operaties tegen ons in CAR uit te voeren”, beweerde hij. Hoewel vaststaat dat Hemedti’s troepen aan de grens samentrokken, viel niet te verifiëren in hoeverre Wagner daarbij een rol speelde.

Soedanese volksopstand

Burhan en Hemedti consolideerden na de Soedanese volksopstand – toen nog samen – hun macht en pleegden drie jaar later een coup, waarbij burgerpolitici buitenspel werden gezet. Ieder bouwde een eigen machtsbasis op en Hemedti reisde naar Moskou om de relaties met Poetin en de Wagner-groep verder aan te halen. Rond het begin van de Russische invasie in Oekraïne bracht Hemedti een week door in Rusland, verdedigde de interventie en zei dat hij open stond voor de vestiging door Moskou van een marinebasis aan de Rode Zeekust van Soedan. Ook de Emiraten laten zich daarover trouwens niet onbetuigd. Zij kondigden vorige zomer de bouw van een nieuwe haven aan ter waarde van zes miljard dollar.

Volgens de Wall Street Journal maken Amerikaanse functionarissen zich al langer zorgen over de deal tussen Hemedti en de Wagnergroep, die van Russische kant trouwens nooit officieel is bevestigd. De krant sprak met westerse veiligheidsfunctionarissen en diplomaten die Egypte aanmoedigden om te lobbyen bij generaal Burhan om de groep het land uit te zetten. „Washington maakt zich zorgen dat Wagner Soedan gebruikt om de Russische oorlog in Oekraïne te financieren”, zei Cameron Hudson, een voormalig stafchef van de speciale gezant van de VS voor Soedan, die nu als senior medewerker werkt bij het in Washington gevestigde Centrum voor Strategische en Internationale Studies. Hij waarschuwde zelfs al voor dramatische gevolgen. „Overname van Soedan zou Wagners aanwezigheid van de Rode Zee verbinden met niet aan zee grenzende landen in het hart van Afrika. Soedan zou het kroonjuweel in Afrika zijn.”

Lees ook: Dit moet je weten om het conflict in Soedan te begrijpen, waar een burgeroorlog dreigt

Hemedti bezit een goudmijn in het noorden van Darfur en is actief in de goudhandel. Het edele metaal wordt verkocht in Dubai. Zijn troepen beschermen Meroe Gold, een mijnbouwbedrijf gecontroleerd door Wagner en de eigenaar van de paramilitaire groep, Jevgeni Prigozjin, dat een belangrijke speler is geworden in de goudindustrie in Soedan. In februari sanctioneerde de EU Meroe Gold, omdat het Soedanees goud naar Rusland exporteerde.

Achtertuin Egypte

Hoewel Soedan een Afrikaans land is, is de Arabische invloed historisch zo groot geweest dat zijn leiders zich altijd noord- en oostwaarts richtten voor financiële en diplomatieke steun. Hemedti en Burhan proberen ieder voor zich hun binnenlandse invloed te vergroten door Arabische landen te paaien. Burhan vindt een bondgenoot in Egypte, Hemedti vooral in de Verenigde Arabische Emiraten. Vorig jaar deden Soedanese strijdkrachten samen met hun Egyptische collega’s oefeningen in Noord Soedan en enkele honderden Egyptenaren bleven achter op een basis in Merowe. Uit vrees dat deze militairen partij zouden kiezen voor Burhan was deze basis een van de eerste doelwitten van Hemedti zaterdag toen de strijd begon.

Egypte heeft Soedan lang als zijn achtertuin beschouwd, er staat veel op het spel voor Caïro. Die Egyptische militairen arriveerden toen de spanning tussen enerzijds Ethiopië met aan de andere kant Egypte en Soedan hoog opliepen. Ethiopië heeft een mega-dam in de Blauwe Nijl gebouwd, een project waar Egypte altijd tegen is geweest. Het heeft het reservoir inmiddels vrijwel gevuld en daarmee is het erin geslaagd de stroom van de rivier te controleren, tot ergernis van Egypte en Soedan.

Tot ongerustheid van de Egyptische leider Abdel Fattah el-Sisi heeft Soedan juist de laatste maanden toenadering gezocht tot Ethiopië. Tijdens een bezoek van premier Abiy Ahmed aan Burhan in Khartoem in januari waren beiden het volgens een verklaring ,,eens over alle kwesties” met betrekking tot de dam. De toenadering was mede mogelijk gemaakt door bemiddeling van de Verenigde Arabische Emiraten.

De Emiraten bemoeien zich al jaren intensief met de ontwikkelingen in Soedan. Het beviel Mohammed bin Zayed, de feitelijke machthebber in de Emiraten, in het geheel niet dat Bashir nauwe banden onderhield met Qatar en Turkije. MbZ verweet hen steun aan de door hem verfoeide Moslimbroederschap te geven. Dikwijls in samenwerking met Saoedi-Arabië probeerde MbZ de invloed van Qatar en Turkije te verminderen. In plaats van Bashir begonnen zij Hemedti te steunen, met geld en soms ook met wapens.

Tegen 2019 duidden diplomaten Hemedti zelfs al aan als „de agent van de Emiraten”. Na Bashirs val hielden de Saoediërs zich meer op de achtergrond maar de Emiraten bleven hun hulp op volle kracht voortzetten. Hoe dan ook wensten de autocratische Golfstaten een democratisch bestuurd Soedan te vermijden, want ze waren beducht dat de democratische geest dan wel eens naar hun eigen onderdanen zou kunnen overslaan.

Israël

Het waren ook weer de Emiraten die een belangrijke rol vervulden bij de totstandkoming van diplomatieke betrekkingen tussen Soedan en Israël. Zij hielpen in 2020, niet lang nadat de Emiraten zelf betrekkingen met Israël hadden aangeknoopt, een ontmoeting arrangeren tussen Burhan en Benjamin Netanyahu in Oeganda. Na het nodige getalm, mede omdat Israël bij veel Soedanezen gehaat blijft, volgde de officiële bevestiging van de relatie in februari van dit jaar. In ruil voor de erkenning van Israël haalden de VS, die krachtig voor de diplomatieke betrekkingen hadden gelobbyd, Soedan van de lijst van staten die terrorisme ondersteunen.

Ook Burhan probeerde geld los te krijgen van de Emiraten, onder meer tijdens een bezoek aan Abu Dhabi in maart 2022 en kort daarna ook aan Riad. Maar Hemedti bleef de favoriet van deze Golf-Arabieren. Zolang het Westen en ook IMF en Wereldbank zich afzijdig houden, kan het Emiraatse geld soms een bepaalde Soedanese factie de overhand geven. Maar analisten onderstrepen dat het niet genoeg is om het verpauperde Soedan met zijn woekerende inflatie er bovenop te krijgen. Daarvoor zijn veel grotere kredieten nodig, die vooral van Wereldbank en IMF zouden moeten komen.

De ontwikkelingen in Soedan, omringd door zeven buurlanden, raken ook de regio Darfur in het westen, waar de belangen van de heersers in Khartoem overlappen met die in het Tsjadische Ndjamena. Opnieuw speelt Hemedti hier een sleutelrol. Hij stamt af van een Arabische stam in Tsjaad en was daar dromedarishouder tot hij op jonge leeftijd naar Soedan uitweek. De clan van de huidige president Deby, de heersers van Tsjaad, heeft haar machtsbasis in het oosten van Tsjaad onder de etnische groep van de Zaghawa, die ook in Soedan leeft. Instabiliteit in Darfur heeft gevolgen over de grens en daarom sloot Tsjaad onmiddellijk na het uitbreken van de gevechten de grenzen.