Coalitie heeft louter politiek controversiële opties: hogere belastingen, bezuinigingen of de staatsschuld laten oplopen

Even leken de lange formatiemaanden van 2021 dinsdagavond weer helemaal terug op het Haagse Binnenhof. Een horde journalisten die urenlang achter dranghekken wachtte voor een dichte deur. Binnen, achter de gesloten deur van in dit geval het ministerie van Algemene Zaken, spraken vier partijen met elkaar die niet van harte met elkaar zaken doen. De partijleiders van vier regeringspartijen die in 2021 zo moeizaam en vol wantrouwen een coalitieakkoord sloten.

Na afloop van het vier uur lange beraad tussen VVD, D66, CDA en ChristenUnie kwam er een inhoudsloze verklaring van Mark Rutte (VVD). „We hebben een goed gesprek gehad, in een constructieve sfeer.” Het kabinet bleek nog overeind te staan, het regeerakkoord is vooralsnog niet opengebroken en het stikstofbeleid niet aangepast.

De premier had zijn drie vicepremiers dinsdagavond bij elkaar geroepen om een „fundamentele discussie” te voeren over de vernietigende uitslag van de Provinciale Statenverkiezingen. En wat die zou moeten betekenen voor het kabinetsbeleid waarop onder de bevolking zo veel kritiek bestaat.

Twee weken geleden leed de coalitie een gevoelige nederlaag. Alle partijen verloren zetels – het CDA voorop – en protestpartij BoerBurgerBeweging werd in één klap de grootste in alle provincies. In de Eerste Kamer, die eind mei door de woensdag beëdigde 570 Statenleden wordt verkozen, slinkt de machtspositie van Rutte IV van 32 naar vermoedelijk 22 zetels. Voor een meerderheid zijn 38 senatoren nodig. BBB wordt naar alle waarschijnlijkheid de grootste fractie met 17 zetels.

Breekpunten van BBB

Sindsdien is de discussie losgebarsten of het kabinet de coalitieafspraken moet loslaten op het voor BBB belangrijkste verkiezingsthema: de voorgenomen stikstofaanpak. Is de ambitie om de stikstofuitstoot in 2030 te hebben gehalveerd politiek gezien nog wel haalbaar? En moet het daarbij noodzakelijke dwangmiddel van de verplichte uitkoop van boeren wel overeind blijven? BBB heeft beide punten als breekpunt genoemd bij de vorming van provinciale bestuurscolleges.

CDA-leider Wopke Hoekstra riep daags na de verkiezingen voor de camera dat het onvermijdelijk is dat er aanpassingen moeten komen op „grote dossiers”. Premier Rutte zei herhaaldelijk dat „het signaal van de kiezer” onmiskenbaar impact zal hebben op het kabinetsbeleid. „Daar moeten we wat mee, hier in Den Haag.” Daar tegenover staat Sigrid Kaag van D66 die onverminderd wil vasthouden aan de afspraken uit het coalitieakkoord. Ja, erkent haar partij, BBB heeft de verkiezingen gewonnen maar van een electorale aardverschuiving is geen sprake. De partij van Caroline van der Plas won nog geen 20 procent van de stemmen en een meerderheid van de nieuwe Eerste Kamer steunt volgens D66 een voortvarend stikstofbeleid. Daarbij zijn de sociale tegenstellingen in het land volgens Kaag veel breder dan de veel genoemde kloof tussen stad en platteland.

Bij het kabinetsberaad van dinsdag werd alom verwacht dat Hoekstra zijn grote woorden in de media concreet zou maken. Wát zou het CDA dan precies aan het regeerakkoord willen veranderen? Moeten de stikstofeisen van BBB meteen maar worden ingewilligd? En zo ja, zou D66 daar dan mee instemmen?

Discussie vaag houden

„Is 2030 van tafel?”, vroeg de parlementaire pers na afloop. Rutte ging er niet op in. Er was volgens hem niet gesproken over het openbreken van het regeerakkoord. De discussie was „veel fundamenteler” geweest over hoe het kabinet „verbeteringen moet aanbrengen op een aantal grote processen waar bezorgdheid over bestaat bij de Nederlandse bevolking”. Dat ging dan niet alleen over het stikstofbeleid, maar ook de afwikkeling van de bevingsschade in Groningen en de beloofde compensatie van het Toeslagenschandaal – de kwestie waarover het vorige kabinet Rutte in dezelfde samenstelling was gevallen.

Zo lijkt het kabinet de druk die het voelt te willen wegnemen door de discussie te verbreden, nog wat vaag te houden – volgende week wacht nog een Kamerdebat – en voor andere, minder scherpe woorden te kiezen. De ‘aanpassingen van grote dossiers’ die Hoekstra wil, heten nu ‘verbeteringen’.

Bij het gesprek dinsdagavond schoven niet alleen de drie vicepremiers aan. Zij hadden ieder een tweede man uit het kabinet meegebracht: minister Mark Harbers (VVD) en de staatssecretarissen Marnix van Rij (CDA), Hans Vijlbrief (D66) en Van Ooijen (CU). De komst van vier ‘secondanten’ – opnieuw een déjà-vu met de formatie van 2021 – had twee betekenissen. Het moest er op voorhand voor zorgen dat de sfeer aangenaam zou blijven. Die is tussen bijvoorbeeld de vicepremiers Kaag en Hoekstra nogal ijzig; Van Rij en Vijlbrief liggen bij beiden goed.

Schatkist

Daarnaast was het niet uit te sluiten dat de discussie in de top van het kabinet ingewikkeld en financieel zou worden. Er liggen immers meer kostbare thema’s op tafel dan alleen stikstof. De parate kennis van het begrotingsproces die Van Rij, Vijlbrief en Harbers in huis hebben, kan dan van pas komen.

Los van de betekenis die het kabinet wil geven aan de nieuwe politieke verhoudingen, bespreekt minister Kaag van Financiën de komende dagen en weken het noodzakelijke bijstellen van de begroting, in de zogeheten Voorjaarsnota. Ook die kan nog tot onenigheid in de coalitie leiden. Er zijn veel financiële tegenvallers geïnventariseerd waar een oplossing voor moet komen: voor structurele asielopvang bijvoorbeeld en voor noodzakelijke extra klimaatmaatregelen. Geen onderwerpen waar de regeringspartijen het gemakkelijk over eens zijn. Daarnaast is er nog altijd geen dekking gevonden voor het prijsplafond op de energierekening. Deze miljarden aan onvoorziene uitgaven moet het kabinet ergens vandaan zien te halen. De opties zijn beperkten politiek altijd controversieel: hogere belastingen, bezuinigingen of het laten oplopen van de staatsschuld. Die laatste optie creëert automatisch weer een nieuwe financiële tegenvaller voor de schatkist want met de stijgende rente op de kapitaalmarkt is geld lenen al lang niet meer gratis.

Lees ook dit artikel: Achter de schermen van BBB: een reclameman, drie twintigers, twee lobbyisten voor de melkveehouderij en een varkenshouder