Waren de XR-verdachten vreedzame demonstranten of riepen ze op tot geweld?

„Wij zijn niet te stoppen. Op 26 november blokkeren we de A12 in Den Haag om te eisen dat de regering doet wat nodig is en stopt met fossiele subsidies. Sluit je aan!”, twitterde een Extinction Rebellion-klimaatactivist vorig jaar in aanloop naar de blokkade van de snelweg door de hofstad.

„Zojuist weer ’n Actietraining Geweldloze Burgerlijke Ongehoorzaamheid afgerond”, twitterde een ander om een herhaling van het protest aan te kondigen. „Tien deelnemers gaan tevreden naar huis en zijn helemaal klaar om op 28 januari mee te doen met de #A12blokkade in Den Haag”. Op Signal plaatste een activist: „Heya Lovely Humans, we’re gonna make a ruckus (tumult, red.) on the 28th!”

Woensdag begint in Den Haag de rechtszaak tegen acht Extinction Rebellion (XR)-aanhangers. Mede vanwege het plaatsen van bovenstaande social media-berichten worden zij wegens opruiing vervolgd. Zes van hen werden de donderdagochtend vóór de zaterdagse januari-demonstratie opgepakt. „Ze worden ervan verdacht te hebben opgeroepen tot een gevaarlijke en ontwrichtende blokkade”, stelde het Openbaar Ministerie destijds. „Oproepen tot een strafbaar feit (zoals het blokkeren van de openbare weg) geldt als opruiing.”

Na de arrestaties klonk luide maatschappelijke en politieke kritiek omdat het OM het demonstratierecht zou inperken en buitenproportioneel reageerde gezien de doelen van XR. De actiegroep is zeer bezorgd over de opwarming van de aarde en protesteert tegen de 17,5 miljard euro subsidie die Nederland per jaar geeft aan de fossiele industrie.

Hoewel het woensdag een tussentijdse zitting betreft, zal de rechtbank zich al direct moeten buigen over de demonstratievrijheid die in internationale verdragen is vastgelegd. Althans, als het aan de advocaat van de opruiingsverdachten Willem Jebbink ligt. Hij wil dat het OM niet-ontvankelijk wordt verklaard. „Het OM heeft een paardenmiddel ingezet tegen vreedzame demonstranten. Dat moet de rechtbank al bij het begin van de strafzaak kritisch toetsen.” Jebbink noemt opruiing, waar tot drie jaar celstraf op staat, „een ernstig strafbaar feit”.

De afgelopen jaren kwamen talloze opruiingszaken voor de rechter, met name in corona-verband. Bij de meeste van die zaken is er een link met geweld. Bij XR, dat oproept tot geweldloos protest, niet. „Dat maakt de zaak uniek”, zegt Jebbink. Hij stelt dat uit Europese jurisprudentie blijkt dat oproepen tot disruptieve acties – zoals van zijn cliënten – toelaatbaar zijn en dat grens ligt bij het oproepen tot geweld, het omverwerpen van de democratische rechtsorde en haatzaaien.

Lees ook dit interview met OM-topman Van der Burg over de protesten

„Wij lezen die jurisprudentie anders”, meldt een OM-woordvoerder desgevraagd. Volgens hem is een tijdelijke blokkade als bijkomstigheid van een demonstratie toegestaan, maar een blokkade als doel op zichzelf niet.

Infiltratie door de politie

Naast het principiële punt over demonstratievrijheid gaat de Jebbink de rechtbank ook vragen om nader onderzoek naar de wijze waarop de politie te werk ging. Onderzoeksplatform Investico berichtte dinsdag op basis van het strafdossier dat de politie infiltreerde in twee besloten chatgroepen van XR. Agent ‘Inge’ deed zich als activist voor en wist zo toegang te krijgen tot de chatgroepen op berichtendienst Signal, verzamelde berichten en bracht de beheerders in kaart.

Jan-Jaap Oerlemans, bijzonder hoogleraar Inlichtingen en Recht aan de Universiteit Utrecht, vindt het discutabel dat de politie voor de infiltratie van de XR-appgroepen geen toestemming van de officier van justitie vroeg. In tegenstelling tot het volgen van iemand op Twitter – wat iedereen kan doen – is hier toegang tot een besloten appgroep op Signal gekregen door een agent die zich anders voordeed en vervolgens informatie ging verzamelen. „Dan zet je een bijzondere opsporingsbevoegdheid in en daar heb je eigenlijk toestemming van nodig voor de officier van justitie”, zegt Oerlemans. Hij benadrukt dat, omdat het grijs gebied is en de precieze feiten nog boven tafel moeten komen, alleen de rechter definitieve conclusies kant trekken.

Lees ook: De tactiek van Extinction Rebellion: orde verstoren en opgepakt worden

Op de strafzaak zal de impact hoe dan ook beperkt zijn, verwacht Oerlemans op basis van een eerdere uitspraak waarbij de rechter geen consequenties verbond aan het niet volgen van de juiste procedure bij politie-infiltratie op social media.

Bij de bezetting van de A12 in november en januari werden respectievelijk zo’n 150 en 760 demonstranten gearresteerd. In tegenstelling tot de acht opruiingsverdachten tasten zij nog in het duister over wat justitie met hen van plan is. Een woordvoerder heeft desgevraagd geen nieuws. „Daarover moet het OM nog beslissen.”