‘Of de president nu Tokajev of Nazarbajev heet, het is één pot nat en ze werken allemaal voor Poetin’

Afina (32) en Alimzjan (35) hebben er alle vertrouwen in. Het jonge echtpaar heeft net voor het eerst van zijn leven gestemd voor het parlement in Gymnasium No. 25 van Almaty, in het zuidoosten van Kazachstan. Op het dak van het vrolijk geschilderde gebouw wappert de blauwgele vlag in de winterzon, een opgewekt deuntje schalt over het schoolplein. Voor de deur staat een groot bord met de ruim twintig kandidaten, waaruit kiezers hun favoriet kunnen selecteren.

Bijna zestig jaar geleden, in de tijd dat de beruchte Sovjet-KGB nog huisde in het gebouw aan de overkant, ging zittend president Kassym-Jomart Tokajev (69) hier naar school. Afina en Alimzjan stemden niet op diens regeringspartij Atamat, maar op Respublika, een van de partijen die loyaal is aan de regering. „Kazachstan is stabiel, democratisch en gaat vooruit, waarom zouden we op een oppositiepartij stemmen”, zegt de boomlange Alimzjan vanachter zijn zwarte zonnebril. Het stel is geboren en getogen in Almaty, maar spreekt als veel inwoners Russisch.

Deze zondag stemden de 18 miljoen Kazachstanen in vervroegde verkiezingen voor de Mazjilis, het Kazachstaanse parlement. Aan de stemming ging een voor Kazachstaanse begrippen ongekend levendige campagnestrijd vooraf. Al vier weken lang domineren kleurige campagneposters het straatbeeld in de steden en kregen inwoners talloze televisiedebatten voorgeschoteld. „Er is eindelijk hoop op echte verandering”, ronken regeringsgezinde media al weken.

Bloedige januari

De parlementsverkiezingen worden gepresenteerd als een belangrijke stap in het hervormingsproces dat president Tokajev (69) vorig jaar inzette. Voor het eerst sinds 2007 werden serieuze oppositiekandidaten toegelaten tot de strijd. De hervormingen volgen op de landelijke opstand, die Kazachstan begin vorig jaar op zijn grondvesten deed schudden. Zeker 238 burgers kwamen tijdens ‘bloedige januari’ om het leven, duizenden werden gearresteerd.

Aanleiding voor de rellen was een verhoging van de brandstofprijzen, die in de westelijke industriestad Zjanaozjen arbeiders de straat op dreef. Vandaar verspreidde de volkswoede zich over het land, en richtte zich tegen de 81-jarige oud-president Noersoeltan Nazarbajev. Die droeg op 19 maart in 2019 het stokje na veertig jaar weliswaar over aan Tokajev maar bleef achter de schermen nauw betrokken. „Oude man, ga weg!” klonk het die dagen uit tienduizenden kelen.

Ook in Almaty, voormalig hoofdstad en economische zwaartepunt van het land, gingen burgers de straat op in vreedzaam protest. Dat escaleerde in rellen, waarbij meerdere regeringsgebouwen in vlammen opgingen. Vanuit Astana greep Tokajev hard in. Hij beweerde dat er sprake was van een „couppoging” door „buitenlandse terroristen” en liet met scherp op demonstranten schieten. Om de gemoederen te bedaren trad de regering terug, en liet hij tijdelijk Russische ‘vredestroepen’ toe om de orde herstellen.

Lees ook: Een jaar na ‘bloedige januari’ zitten Kazachstanen nog steeds met veel vragen

Sinds de rellen doet Tokajev er alles aan om afstand te creëren tot zijn voormalig leermeester Nazarbajev. Maar ondanks beloftes van transparant onderzoek naar de rellen, wachten de Kazachstanen een jaar na dato nog altijd op opheldering en worden activisten gehinderd in onafhankelijk onderzoek. Ook vervroegde presidentsverkiezingen afgelopen november, waarbij Tokajev 80 procent van de stemmen claimde, wekten bij critici weinig vertrouwen.

‘Niets veranderd’

„Denk maar niet dat hier iets veranderd is”, gromt een gezette twintiger die in een van de met bomen omzoomde straten van het stadscentrum een sigaret opsteekt. Gaziz trok net als duizenden jongeren van het platteland naar Almaty met de hoop op een baan en een betere toekomst. Naast zijn studie werkt hij als taxichauffeur voor Yandex, een van de vele Russische bedrijven die het straatbeeld domineren.

Gevraagd of hij gaat stemmen, schudt hij zijn hoofd en steekt zijn hoofd in zijn kraag tegen de gure wind, die vanuit het Tian-Shian gebergte aan de oostkant van de stad door de straten jaagt. „Waarom zou ik? Er verandert hier toch niets. Of de president nu Tokajev of Nazarbajev heet, het is één pot nat en ze werken allemaal voor Poetin.” Hoewel Kazachstan op goede voet staat met Rusland, is de Russische expansiedrift in Oekraïne de Kazachstanen niet ontgaan. Noch de tienduizenden Russen die in Almaty een toevluchtsoord vinden om de mobilisatie en de oorlog te ontlopen.

Veel Kazachstanen menen dat Tokajev zich laat dirigeren door zijn machtige noorderbuur, zoals Kazachstaanse politici ten tijde van de Sovjet-Unie deden. Critici menen dat Tokajevs hervormingsbeloftes enkel zijn bedoeld om het Westen te sussen, dat sinds de oorlog zijn blik op Centraal-Azië heeft verscherpt. Tijdens een zeldzaam bezoek, vorige maand aan Astana, waarschuwde de Amerikaanse buitenlandminister Antony Blinken dat de VS streng toeziet op het naleven van de sancties tegen Rusland.

Oppositie

Waar optimisten hopen dat het land onder Tokajev een onafhankelijke koers zal kunnen varen met democratie in plaats van vriendjespolitiek en corruptie, lijken de meeste Kazachstanen sceptisch over Tokajevs agenda. Afgelopen november werd hij bij vervroegde presidentsverkiezingen zonder noemenswaardige concurrentie herkozen. Dat oppositiekandidaten in het hele land vlak voor de finish uit de race werden gewipt, versterkt hun wantrouwen.

Inga Imanbai bleef dat lot tegen alle verwachtingen in bespaard. De 34-jarige activist is voorvrouw van de Kazachstaanse Democratische Partij, een van de weinige partijen die zich fel uitspreekt tegen de zittende regering. Twee dagen voor de verkiezingen rent de kleine, energieke dertiger door de donkere gangen van een oud gebouw aan de rand van het centrum van Almaty. Ze heeft net een videoboodschap opgenomen en gaat straks een groep verkiezingswaarnemers toespreken.

Eigenlijk had haar echtgenoot hier rond moeten rennen. Maar de Kazachstaanse politicus en journalist Dzjanboelat Mamai (34) zit al een jaar vast op beschuldiging van het organiseren van de anti-regeringsrellen. Hij werd in maart 2022 opgepakt, zat maandenlang in de gevangenis en staat sinds vier maanden onder huisarrest. Dit in afwachting van de rechtszaak, die hem voor tien jaar achter de tralies kan doen belanden. Amnesty verklaarde hem tot gewetensgevangene.

„Natuurlijk is het een politiek proces”, zegt Imanbai in haar kantoor, met aan de muren diploma’s, en posters tegen marteling. „Het regime ziet mijn man duidelijk als een bedreiging.”

Zelf werkte ze samen met haar man bij een inmiddels gesloten oppositiekrant. Nu werkt ze bij het International Bureau for Human Rights, Kazachstans bekendste mensenrechtenorganisatie, waar ze zich bezighield met de rechten van politieke gevangenen. „Nu is mijn eigen man de belangrijkste politieke gevangene van Kazachstan.”

Druk pratend en gebarend vertelt Imanbai hoe de autoriteiten al drie jaar lang alles in het werk stellen om registratie van de Democratische Partij te verhinderen. „Toen we de duizend grondwettelijk verplichte leden eindelijk hadden verzameld, ging de politie ze allemaal langs om ze via bangmakerij en omkoping van hun lidmaatschap af te laten zien.” Zelf verloor ze haar baan als hoofdredacteur bij een onafhankelijke krant.

Dat de kleine partij deze zondag toch meedingt naar een parlementszetel, is volgens Imanbai slechts bedoeld om het Westen gunstig te stemmen. „De autoriteiten gebruiken ons om hun imago op te poetsen, want ze kunnen niet om ons heen. Dzjamboelat wordt internationaal erkend als politiek gevangene, ik werk bij een van de bekendste mensenrechtenorganisaties van Centraal-Azië. Ze weten ook dat Almaty vanwege de rellen veel aandacht van journalisten en verkiezingswaarnemers krijgt. Nu zijn ze even aardig tegen ons, maar na de verkiezingen zullen ze ons weer dwarsbomen.”

Tichanovskaja

Imanbai’s verhaal roept vergelijkingen op met Svetlana Tichanovskaja, die na de arrestatie van haar echtgenoot uitgroeide tot de leider van de Wit-Russische oppositie. De Kazachstaanse activiste moet lachen om die eervolle vergelijking, maar benadrukt ook de verschillen. „Tichanovskaja werd gevormd door de omstandigheden, ze hield zich voor de arrestatie van haar man ver van politiek. Ik zet me al jaren in voor politiek en mensenrechten.”

Hoewel Mamai de deur niet uit mag en geen internet mag gebruiken, was hij afgelopen weken nauw betrokken bij de campagne die zijn vrouw namens hem voert. ’s Avonds als hun drie kleine kinderen slapen, stippelen ze samen de partijstrategie en plannen uit. „We zijn echtgenoten, maar ook bondgenoten. Wij willen onze kinderen zien opgroeien in een vrij en democratisch Kazachstan. Tokajev heeft het huidige systeem samen met Nazarbajev opgebouwd. Waarom zou hij dat willen veranderen?”