In toga en met AK47 strijden voor Oekraïne

De voorzitter (en ook: de luitenant)

De Oekraïense raadsheer Ivan Mishchenko (41) loopt op de parkeerplaats van het Sofitel-hotel in Warschau om zijn vijftien jaar oude zwarte Toyota Prado heen en klopt even liefdevol op achterkant van de terreinwagen. „Kijk, hier en hier en daar aan de zijkant”, zegt Mishchenko, terwijl hij met zijn duim over een bultig plekje van een paar centimeter wrijft. Kogelgaten, die weer keurig zijn dichtgesmeerd en geverfd. „Zie je bijna niks meer van toch?”

Het afgelopen jaar trokken zijn terreinwagen en hij intensief op.

Tot februari vorig jaar was Mishchenko nog gewoon raadsheer bij de Hoge Raad, in Kyiv. En nu is hij ook luitenant van een infanterie-eenheid. Nadat de Russen vorig jaar Oekraïne binnenvielen en een oorlog begonnen, meldde Mishchenko zich aan om zijn geboortestad te verdedigen. Hij volgde een paar dagen basistraining, kreeg daarna een militair uniform en een geweer – een AK47, met 7.62 kaliber – en ging op pad met andere vrijwilligers, én zijn auto. Ze reden door Kyiv op zoek naar Russische infiltranten.

Met een groepje ging hij op pad met een drone die ze boven Russische stellingen aan het front hingen. Ze gaven de coördinaten door, waarna de Russen met artillerie gebombardeerd werden. Een keer ging dat bijna mis. Terwijl ze vanuit een leegstaand huis de drone heen en weer lieten vliegen, werden ze ontdekt. De Russen beschoten het huis. Dat vloog in de fik, Mishchenko en zijn mannen wisten aan de achterkant door een raam te ontsnappen. Ze renden gebukt over straat, terwijl de Russen schoten. Shit, dacht hij ineens, mijn autosleutels. Hij bedacht zich geen moment, rende terug, wurmde zich opnieuw door het raam. De sleutelbos lag ergens in een hoek op de grond. „Ik had die sleutels nodig. We waren met mijn auto naar het front gereden”, vertelt Mishchenko. „Zonder kwamen we niet meer weg.”

Door deze avonturen is hij behoorlijk aan de terreinwagen gehecht. Begin januari reed hij hem van Kyiv naar Warschau. Daar werkt hij nu, een maand later, met een clubje juristen in twee kleine zaaltjes van het Sofitel aan de hervorming van de rechterlijke macht van Oekraïne. Het clubje is door de Oekraïense council of judges, een soort parlement van rechters, geselecteerd en aangewezen voor deze taak.

De commissie

Mishchenko is sinds december 2020 voorzitter van de commissie die 32 kandidaten selecteert. Uiteindelijk vormen hiervan acht rechters en acht juristen de High Qualification Commission of Judges. Zij zullen nieuwe rechters in het land moeten benoemen. Naast voorzitter Mishchenko bestaat de commissie uit nog twee Oekraïense rechters Yevhen Miezientsev en Serhi Verlanov, twee gepensioneerde hoge rechters uit Canada en de Verenigde Staten, en uit de Nederlandse advocaat Robert Hein Broekhuijsen, bekend als officier van justitie uit de vastgoedfraude.

Alle sollicitatiegesprekken zijn via een livestream met simultaan-vertaling voor ieder- een op YouTube te volgen en terug te kijken.

Het is cruciaal werk dat deze selectiecommissie moet verrichten. Het land kampt al tientallen jaren met veel corruptie. En uit onderzoek van de Amerikaanse organisatie USAID in 2021 bleek dat slechts één op de tien ondervraagden vertrouwen had in de rechterlijke macht van het land. Zonder hervorming van de economie en een drastische opschoning van de rechterlijke macht is toetreding tot de EU onmogelijk. Dus werkt deze commissie, terwijl hun land nog elke dag door de Russen wordt aangevallen, op ruim achthonderd kilometer van Kyiv aan de toekomst van Oekraïne.

De selectiecommissie in Warschau wordt ondersteund door een staf van jonge Oekraïense juristen en twee tolken. De meesten wonen nog in Oekraïne en reizen heen en weer voor de weken dat ze in Warschau moeten zijn. Zoals de 31-jarige jurist Artur Karvatskyi. Hij controleert onder meer de gegevens die de kandidaten hebben aangeleverd. De mannen van de selectiecommissie hebben van de regering een ontheffing gekregen om het land te verlaten. In principe mogen mannen tussen de achttien en zestig jaar niet weg, omdat ze beschikbaar moeten zijn voor het leger.

Het is een ingewikkelde spagaat waarin de Oekraïense leden van deze commissie soms zitten. Want waarom zou je aan de buitenwereld tonen hoe diep corruptie op sommige plekken in het systeem zit en deel uitmaakt van een cultuur, terwijl je land letterlijk onder vuur ligt? Waarom je vaderland publiekelijk pijnigen als veel buitenstaanders toch al menen dat het tot op het bot corrupt is?

Toch is dit het moment om radicaal in te grijpen en met het verleden te breken, zegt de 47-jarige rechter en commissielid Yevhen Miezientsev. „Door de oorlog valt alles wat niet belangrijk is weg. We kunnen nu werken aan de toekomst, voor onze kinderen.”

De rechter uit Donetsk (en ook: de vrijwilliger op het dak)

Miezientsev is een opvallende verschijning. De in Donetsk geboren rechter – het gebied dat vorig jaar door Rusland werd geannexeerd – heeft de zijkanten van zijn hoofd kaalgeschoren en het haar boven op zijn schedel strak, plat naar achteren gekamd. Hij is een groot liefhebber van wapens – „heb thuis onder meer een Steyr AUG en een Remington 700” – en is onder zijn keurige pak bedekt met tatoeages. Figuren uit de Noordse mythologie, vertelt hij. „Ooit heersten de Scandinaviërs over het gebied waar Oekraïne ligt. Dat fascineerde me.” Zijn haardracht heeft hij van zijn opa gekopieerd. „Mijn opa was militair. Hij bracht me kennis en liefde voor wapens bij en hij droeg zijn haar ook zo. Dit is mijn eerbetoon.”

Wat hij van zijn opa heeft geleerd, hielp hem toen hij zich vorig jaar aansloot bij de territoriale verdedigingstroepen, vrijwilligers die hielpen Kyiv te beschermen. En dus staat Miezientsev op de daken van de stad om raketten en drones uit de lucht te schieten, als hij niet als rechter werkt.

Als hij in Kyiv is, is hij nauwelijks bang, zegt Miezientsev. „Het leven gaat door. De winkels en restaurants zijn open. Mensen proberen naar hun werk te gaan.” Aan het luchtalarm is bijna iedereen gewend, dat gaat nou eenmaal met regelmaat af. De een gaat nog naar de schuilkelders, anderen niet. Maar nu kijkt hij elke ochtend op zijn telefoon om te zien hoe het achthonderd kilometer verderop gaat. En checkt hij, net als alle anderen hier in Warschau, de Telegramgroepen om te kijken of en waar er raketaanvallen zijn.

Zodra Miezientsev weer terug in Kyiv is, staat hij weer een of twee dagen per week op het dak, naast zijn werk als rechter. Maar tot die tijd concentreert hij zich op het „belangrijkste werk” uit zijn juridische carrière. „We hebben stappen gezet tegen corruptie, maar nu kunnen we echt het systeem aanpakken.”

De transformatie

Oekraïne heeft ook een tekort van bijna tweeduizend rechters. Een tekort dat de komende jaren alleen maar groter gaat worden, doordat rechters met pensioen gaan én de huidige leden van de rechterlijke macht moeten aantonen dat ze ‘schoon’ zijn. Voorheen benoemden rechters elkaar, wat corruptie en vriendjespolitiek in de hand werkte. Maar vanwege de hervormingen zijn er sinds 2019 geen nieuwe rechters meer aangenomen. Momenteel telt het land nog ongeveer vijfduizend rechters.

Met verschillende maatregelen werd de afgelopen jaren geprobeerd corruptie onder rechters tegen te gaan. Zo werden de salarissen fors verhoogd met het idee dat als rechters meer verdienen, ze minder gevoelig zijn voor smeergeld. Daarnaast moeten rechters sinds 2010 al hun bezittingen opgeven in een register dat voor iedereen toegankelijk is. Huizen, appartementen, stukken grond, spaargeld en cash, auto’s, boten en de waarde van alles; alles staat er in. Tenminste, dat is het idee. Vrijwillig is het niet; het achterhouden van informatie geldt als een strafbaar feit.

Dit register geeft de selectiecommissie een belangrijk handvat voor het ondervragen van de kandidaten. Laat een rechter van een kleine stad maar eens uitleggen hoe hij aan meerdere appartementen en stukken grond komt. Opvallend vaak, zo komt naar voren uit interviews met kandidaten, blijken er gulle schoonmoeders rond te lopen. „Daar zijn we wel wat kritisch op”, zegt de Nederlandse advocaat Broekhuijsen met een grijns.

Volgens Miezientsev is er de afgelopen jaren al veel veranderd. Het is niet meer prestigieus voor een rechter om te pronken met een grote auto, een peperduur pak of een prijzig horloge om de pols, zegt hij. „En het wordt maatschappelijk ook niet meer geaccepteerd.”

Dat betekent dat Oekraïners anders zijn gaan denken, zegt hij. „Er was altijd tolerantie voor corruptie. Als je iets nodig had, of iemand moest iets voor je doen, dan regelde je dat met geld. Als je een probleem had, met een verkeersovertreding bijvoorbeeld, dan kon je dat ‘oplossen’. Zo ging dat.” Maar volgens Miezientsev raakt men er nu langzaam van doordrongen dat zo’n systeem niet bij een geciviliseerd land hoort. „En dat is wat we willen zijn.”

Corruptie is niet alleen een probleem van de rechterlijke macht, of van de ambtenarij. Het is een probleem van heel Oekraïne

Yevhen Miezientsev rechter

Hij is de afgelopen jaren scherper gaan denken over corruptie, over zaken die hij voorheen niet als problematisch zag. Dat neemt hij mee in gesprekken die ze nu voeren met kandidaten, bijvoorbeeld over de waarde van bezittingen. Miezientsev dacht er nooit bij na als iemand een te lage waarde opgaf in officiële registers. Hij zag het probleem niet. „Maar als iemand een te lage waarde van zijn vastgoed opgeeft, dan betaalt hij dus ook minder belasting. En dus is hij niet eerlijk.”

Het liefst heeft Miezientsev een verplicht register met bezittingen voor iedereen in Oekraïne. „Corruptie is niet alleen een probleem van de rechterlijke macht, of van de ambtenarij. Het is een probleem van van heel Oekraïne.”

De sollicitatiegesprekken

Maandagochtend 13 februari. In een van de conferentiezaaltjes begint de commissie – een vlag van Oekraïne en de EU op tafel – met het interview met de gepensioneerde 58-jarige rechter Volodymyr Luhanskyi, die vanuit Oekraïne heeft ingelogd in zijn militaire uniform. Luhanskyi is een gepensioneerde rechter. Hij zit nu in het leger. Uit zijn opgave in het transparantieregister blijkt dat hij een aantal huizen en appartementen bezit, een paar stukken grond en meerdere auto’s. Hij heeft ook een behoorlijke som cash en daarnaast kan hij ook nog van allerlei andere auto’s gebruikmaken.

Hij vertelt kort over zijn motivatie om te solliciteren en wordt daarna ondervraagd over zijn vermogen, zijn visie op de rechterlijke macht en de reizen die hij voor de oorlog met regelmaat naar Rusland maakte. Zijn verhaal laat zien hoe ingewikkeld de geschiedenis van het land is, en hoe Rusland en Oekraïne met elkaar verknoopt zijn.

Luhanskyi vertelt dat dit niet de eerste oorlog is waarin hij vecht. In de jaren tachtig vocht hij in Afghanistan, voor het Russische leger. Nu tegen het Russische leger. De jaren daarna ging hij met regelmaat naar Rusland, om met zijn voormalig legerkameraden te jagen en te vissen, zegt hij. „Maar sinds het uitbreken van de oorlog heb ik ze nooit meer gesproken. En ben ik ook nooit de grens meer over geweest.”

Over al zijn bezittingen is de man kort. „Ik heb alles eerlijk verkregen. Geen giften, geen cadeaus.”

Commissievoorzitter Ivan Mishchenko haalt vervolgens een stuk uit The Washington Post aan, waarin staat dat de hervorming van de rechterlijke macht in Oekraïne zo moeizaam verloopt omdat veel rechters tegen zijn. Mishchenko: „U bent lang onderdeel geweest van de rechterlijke macht. Hoe kijkt u hiernaar?”

De gepensioneerde rechter Volodymyr fronst z’n wenkbrauwen en trekt even met z’n mond. Hij is het er niet echt mee eens, zegt hij dan. Ja, hij heeft ook gelezen dat het vertrouwen in het rechtssysteem van Oekraïne enorm laag is. Maar zo slecht is het allemaal niet, zegt Volodymyr. En de belangrijkste reden voor dat lage vertrouwen is volgens hem ook niet het corrupte systeem, maar het gebrek aan rechters. „Daardoor blijft er werk liggen en worden vonnissen niet uitgevoerd. Daarom is het vertrouwen laag.”

Er zijn meer kandidaten die corruptie niet als het grootste probleem zien. Of het naar eigen zeggen in tientallen jaren nooit hebben meegemaakt. Vaak hebben ze er wel over gehoord. Dat een van de rechters die echt nooit corruptie heeft meegemaakt zelf zo nu en dan verkeersovertredingen, zoals dronken rijden, liet verdwijnen, had naar eigen zeggen te maken met de hoeveelheid werk.

Een kandidaat geeft tijdens haar interview aan dat ze van haar nooit kritiek op collega’s hoeven te verwachten. Dat ondermijnt het vertrouwen in de rechtsstaat. Ook binnenskamers zullen ze van haar niets horen, want met collega’s bemoei je je niet. Een andere kandidaat zegt tijdens zijn interview dat hij zijn beslissingen van God doorgegeven krijgt.

De oogst, na alle sollicitatiegesprekken, half maart: slechts tien rechters zijn geschikt en integer genoeg bevonden om door te gaan naar de volgende ronde. Acht van hen zullen uiteindelijk in de High Qualification Commission of Judges komen, die nieuwe rechters gaat benoemen.

De jurist (en ook: de reservist)

Jurist Artur Karvatskyi (31) is begin februari met de bus vanuit Kyiv naar Warschau gekomen, voor zijn werk bij de selectiecommissie. Hij deed er achttien uur over, een dikke zeven uur stond hij praktisch stil bij de Pools-Oekraïense grens vanwege allerlei controles. Door raketaanvallen, grenscontroles en onverwachte situaties die een oorlog met zich meebrengt, is nooit duidelijk hoelang de reis duurt.

Karvatskyi had na de Russische inval geen idee of zijn werk gewoon door zou gaan. Toen de bommen uit de lucht vielen, schuilde hij met zijn vrouw in hun flat in Irpin, een voorstad van Kyiv, in de badkamer. „We zijn maar gehurkt met onze handen over ons hoofd in de badkuip gaan zitten. Dat leek ons het veiligst.” Het was hun eerste oorlog.

Daarna meldde Karvatskyi zich vrijwillig aan bij het rekruteringsbureau van het leger, en werd hij naar een militaire basis in het westen van Oekraïne gestuurd. Van daar zou hij naar het front gaan. „Ik heb daar ongeveer twee maanden gewacht op wat komen ging.” Maar er kwam niets. Geen uniform, geen artillerie. „En dus besloot ik om terug te gaan en dit werk voor de commissie weer op te pakken.”

Iedereen wist dat als je een bepaalde universiteit wilde halen en je niet uitblonk qua cijfers, je moest betalen. Zo gaat dat

Artur Karvatskyi jurist

Nu zit hij twee weken in het Sofitel, totdat de interviews erop zitten. Dan gaat hij weer terug naar hun appartement op de twaalfde verdieping van een flatgebouw in Kyiv, waar geregeld de elektriciteit uitvalt en er geen warm water is. Dan kookt hij met zijn vrouw Nastya op een gasbrandertje op het balkon omdat anders het hele huis gaat stinken en is het vervolgens met een paar lagen kleren aan wachten tot de boel weer aan gaat.

Jonge mensen als Karvatskyi zijn ervan doordrongen dat dit hét moment is voor Oekraïne om te hervormen. Dit is het kantelpunt, zegt hij. Want hij weet hoe diep corruptie verankerd is in de maatschappij. Hij is ermee opgegroeid. „Iedereen wist bijvoorbeeld dat als je een bepaalde universiteit wilde halen en je niet uitblonk qua cijfers, je moest betalen. Zo gaat dat”, vertelt hij. En wilde je vervolgens een goed resultaat? Dan moest je de docent geld toeschuiven.

Oekraïne heeft nu twee opties, zegt hij. Een is het land drastisch hervormen, door harde maatregelen en onderdeel van het Westen en de EU te worden. „Waar we historisch gezien toe behoren. Dat is mijn droom.” Want anders blijft de tweede optie over, moeten leven met de Russen. „Klootzakken die alleen maar kunnen drinken, moorden en verkrachten. Een cultuur die doordrenkt is van corruptie.”

De toekomst

Het eerste dat Artur Karvatskyi opviel toen hij Warschau inreed, was het licht. Overal licht. In Kyiv zijn de avonden en nachten tegenwoordig aardedonker. Het was november vorig jaar. Mensen op straat. Cafés met muziek en mensen die dansen. Een herinnering aan hoe het leven eruit hoort te zien. Hij doet er zelf niet aan mee. Dat voelt ongepast.

Hij geniet nog het meest van zijn bed in het hotel. Slapen zonder stress en spanning. Een soort korte zomervakantie, zegt hij. In Kyiv woont hij dicht bij een elektriciteitscentrale, waar op een gegeven moment de Iraanse drones bijna iedere nacht op neerdaalden. Nu kan hij slapen en ’s ochtends onder een warme douche stappen. Tot hij weer teruggaat naar Kyiv.

Elke keer dat Yevhen Miezientsev reist is hij trots op zijn blauwe Oekraïense paspoort met de gouden drietand op de omslag. Het werk dat de commissie hier in Warschau doet, is heel belangrijk zegt hij. En als hij naar zijn hele land kijkt, is hij ongelofelijk trots. „In deze periode van pijn en bloed ontstaat een nieuw Oekraïne. Alles wat we als land nu doen, alle inwoners, daaruit ontstaat een nieuw, beschaafd land.”

Zijn werk in Warschau is daarom ook voor de toekomstige generatie, zegt hij. „De oorlog heeft die hele transformatie van het land versneld. Er worden nu dingen bereikt die we anders in twintig jaar niet voor elkaar hadden gekregen.” Een van die dingen is een radicale breuk met de Russen, voorgoed, zegt hij. Neem zijn dochter, opgegroeid met Russisch als eerste taal. Dat spraken ze nou eenmaal thuis. „De dag van de invasie besloot ze om nooit meer één woord Russisch te gebruiken.”

Ivan Mishchenko vindt het moeilijk om aan de toekomst te denken. Hij wil het werk met de commissie zo goed mogelijk afronden. En daarna ziet hij wel verder. Hij weet niet eens of hij nog wel terug wil naar het hooggerechtshof, zegt hij. Het lijkt hem nu zo saai.

Hij heeft al die beelden in zijn hoofd. Van gewonde soldaten. Overleden kameraden. Van gevechten en explosies. Soms komen ze in de middag, soms in de avond, of ’s nachts.

Hij staat het zichzelf toe voor een bepaalde periode. Een paar uur of een nacht met donkere gedachten. Dan drinkt hij een paar glazen wijn en zegt hij tegen zichzelf: het is goed voor nu, maar morgen heb je weer werk te doen. Dan is het klaar. Het werkt, tot nu toe.

Hij heeft het er vaak met zijn vrouw over. Ze is bang dat hij weer teruggaat naar het front, om te vechten. Mishchenko weet dat haar angst terecht is.