Waarom de film Tár een gemiste kans is

Tár is een van de slechtste films die ik in tijden heb gezien. En de beste. De cinematografie, het scenario, Cate Blanchett als Lydia Tár, de succesvolle dirigent die langzaam de grip op haar carrière verliest, het knappe vertelperspectief dat maakt dat je in haar hoofd zit en niet meer weet wat waar is en wat niet – alles wat de jubelende recencies erover schrijven onderschrijf ik van harte.

Het thema was ook nog eens uiterst urgent: grensoverschrijdend gedrag, seksuele intimidatie, machtsmisbruik, alles wat door #MeToo is opgeschud. Na ruim vijf jaar komen we als samenleving nog altijd niet veel verder dan naming and shaming in de krant en de constatering dat er buiten de excessen een grijs gebied is waarvan niemand de contouren kent. Een intelligente film die een genuanceerde blik op het probleem werpt, was meer dan welkom. En toch liep ik de zaal uit met één maar: jammer dat de hoofdpersoon een vrouw is.

Juist niet, wierp de vriendin met wie ik de film bezocht tegen. Volgens haar is het een sterke keuze van regisseur Todd Field om seksuele intimidatie te bezien vanuit het perspectief van een vrouwelijke dader. „Eindelijk,” verzuchtte ze, „een genuanceerde film die #MeToo niet platslaat tot een eendimensionaal vingerwijzen naar mannen.” Ze verwoordt hiermee precies de bedoeling van Field, die in interviews zei dat hij met opzet van Tár een vrouw had gemaakt omdat, als ze een man was geweest, „we onmiddellijk hadden geweten wat we moesten voelen”. Hij wilde dat de film niet over gender ging, maar over macht. En macht, meent hij, „kent geen gender”.

Meesterwerk

Het is de reden waarom zovelen weglopen met Tár. Toonaangevende filmcritici prezen de film als een meesterwerk dat er niet op uit is om het debat te veranderen, maar er zeker een zal beginnen. Waarvan akte. Het is de vraag alleen of het het juiste debat is.

Allereerst omdat de film wel degelijk over gender gaat. Beweren van niet, zoals Field doet, is ontkennen dat Cate Blanchett een personage neerzet met volgens maatschappelijke normen masculiene eigenschappen: in plaats van verleidelijk, gevoelig, bescheiden, empathisch en elegant is ze hoekig, arrogant, ongevoelig, berekenend en megalomaan. Ze kleedt zich in pakken met daaronder stevige platte stappers, noemt zich vader van haar dochter en grapt dat een kind het equivalent is van een huisdier. En in plaats van de yogamat waar vrouwelijke filmpersonages meestal de connectie met zichzelf hervinden, leeft zij zich uit op een bokszak.

Verfrissend, zeker, en een welkome afwisseling op de archetypische vrouw die Hollywood normaliter voorschotelt. Maar stel je het omgekeerde voor, een man die zich zou gedragen en kleden als een vrouw, en er zou niemand ontkennen dat het over gender ging.

En zo zijn er meer redenen waarom het onzinnig is om te zeggen dat gender geen rol speelt in Tár. De ‘massagetherapeuten’ waar Lydia in Azië uit mag kiezen, zijn jonge meisjes. En vooral: haar vermeende slachtoffers zijn vrouwen. Zoals overal op de wereld in de meeste voorbeelden die we kennen van machtsmisbruik de slachtoffers vrouwen zijn.

Dit komt niet doordat mannen nu eenmaal vaak aan de macht zijn en macht corrumpeert, zoals Field suggereert. Het is opmerkelijk hoeveel mensen dit een verfrissend perspectief vinden, terwijl het thema toch al zo oud is als de Griekse mythe over de Amazonen, of ten minste als The Power (2017) van Naomi Alderman. In deze bejubelde roman nemen vrouwen de macht over van mannen in de wereld en veranderen ze in moordende en meedogenloze overheersers.

De conclusie die je zou kunnen trekken, is inderdaad dat macht, zoals Fieldt zegt, geen gender kent. En al is dat misschien een verleidelijke conclusie voor de mannen die zich aangevallen voelen door de schijnbare idee dat je als man niks meer goed kunt doen tegenwoordig, ze is nergens op gebaseerd. Niet op de wetenschap, die vooralsnog tot de conclusie komt dat er wel degelijk verschillen zijn in hoe vrouwen en mannen omgaan met macht. En niet op de praktijk, waar de statistieken het overweldigende tegendeel bewijzen. Seksueel grensoverschrijdend gedrag, namelijk, komt lang niet alleen voor in situaties waarin sprake is van een formele hiërarchie. En het reduceren tot dergelijke individuele machtsverhoudingen is pas eendimensionaal, en een ontkenning van de werkelijke, structurele oorzaak die patriarchaat heet.

Mooi, lief en sexy

Nu weet ik dat het veel mensen zwart voor de ogen wordt bij dit woord. Maar zelfs als je niet gelooft in de patriarchale structuren van onze samenleving, kun je moeilijk ontkennen dat het uitmaakt of je als man of als vrouw wordt geboren in deze wereld. Jongens groeien op in een wereld waarin vrouwen naakt achter de ramen staan en in lingerie op billboards, en waarin ze seks leren van porno waarin vrouwen, liefst bruut, worden genomen. Meisjes groeien op in een wereld die het heel belangrijk vindt dat ze mooi zijn, lief en sexy, dat ze moeten oppassen voor enge mannen die seks willen, dat ze preuts zijn als ze niet willen dat jongens hun keel dichtknijpen tijdens seks, dat echte vrouwen kinderen krijgen en dan stoppen met (fulltime) werken. Je kunt hier van alles van vinden, dat vind ik ook, maar dit zijn de normen die nog altijd op diverse manieren worden gecultiveerd in onze samenleving. Dit betekent niet alleen dat macht wel degelijk een gender kent (tweemaal raden welke), maar ook dat in een wereld waarin mannen niet meer overwegend de baas zijn, er nog altijd sprake zou zijn van seksueel grensoverschrijdend gedrag.

Als Field werkelijk een vernieuwende film over MeToo had willen maken, dan had hij van Tár een man gemaakt en hem niet alleen de ogen geopend voor de kwelling die zijn gedrag veroorzaakt bij zijn slachtoffers, maar ook voor de maatschappelijke opvattingen over gender die hem drijven tot en faciliteren in het dehumaniseren van vrouwen. Dan hadden we nu eindelijk het debat kunnen voeren dat we moeten voeren.