Praat een kunstenaar, dan verlangt het publiek al snel naar beeld; naar de kunst zelf. Dit probleem speelt niet in deze mooie reeks interviews, waarin kunstenaars vertellen over hun werk dat niet bestaat. Ze wilden het maken, maar om allerlei redenen is het niet gebeurd of gelukt. Luisteraars moeten het doen met de beschrijving – vertelt door de kunstenaar – van het werk én de mislukking. En dat levert bijna altijd een interessant gesprek op over ideeën en dromen. Het biedt bovendien een interessante kijk in het leven van kunstenaars. Neem de allereerste aflevering, met Bertien van Manen. In Rusland krijgt ze de kans een geweldige foto te maken. Ze richt haar camera op een jonge priester die volgens haar op een soort troon zit. Een groep nonnen ligt voor hem, geknield. „Verdomme Van Manen, druk dan af!”, zegt de jonge priester. Maar ze durft niet. Het is al meer dertig jaar geleden, maar Van Manen vergeeft het zichzelf nooit. Vraag is, blijkt allengs uit het gesprek, of de woede op haarzelf niet eigenlijk razernij is over haar streng-katholieke opvoeding.
Onlangs ontving ik op een ochtend maar liefst twee lezersmailtjes met tips voor het koken van asperges. Een van de lezers schreef erbij dat hij reageerde op mijn verzoek om aspergetips te sturen. Nu moet ik bekennen dat mijn geheugen tegenwoordig net even iets minder feilloos functioneert dan, zeg, twintig jaar geleden. Maar was het echt mogelijk dat ik straal vergeten was zo’n oproepje te hebben gedaan? Ik liep naar de krantenbak, viste daar de laatste zaterdag-NRC uit en bladerde naar ‘mijn’ pagina. Maar niks hoor.
Een tikje verontrust mailde ik beide lezers terug om hen te bedanken voor hun tips én om tussen neus en lippen door ook even te informeren naar de aanleiding voor hun schrijven. Wat bleek? Beiden hadden de oproep om mee te doen aan de rubriek ‘Wat was-ie lekker’ gewoon iets breder geïnterpreteerd. Het was domweg toeval dat hun mailtjes allebei over asperges gingen en op dezelfde dag werden verstuurd.
Wat hier natuurlijk níét toevallig aan was, is het feit dat we middenin het aspergeseizoen zitten. Als er één moment is waarop aspergetips welkom zijn, is het deze tijd van het jaar. Het witte goud is kostbaar genoeg om er het allerlekkerste uit te willen halen wat erin zit. En daarmee komen we meteen uit bij de belangrijkste tip uit beide mails: kook de schillen en kontjes mee.
Om eerlijk te zijn doe ik dit zelf min of meer standaard, maar blijkbaar schrijf ik dat er niet altijd bij in mijn recepten. Hoe dan ook doe ik het meestal zo: ik trek eerst een bouillon van de schillen en kontjes, zeef die vervolgens, om er daarna de asperges in te koken. Of om ze erboven te stomen, net hoe mijn pet staat. Nee, ik geloof niet dat het voor de smaak van de asperges veel uitmaakt of je ze stoomt boven water of boven aspergebouillon. (Voor koken geldt dit wel!) Maar tijdens het stomen staan de asperges wél veel smaak af aan datzelfde water of die bouillon. En hoe meer aspergesmaak, hoe lekkerder de soep wordt die ik er de volgende dag mee maak.
Voor het maken van aspergesoep heb ik, nu we toch bezig zijn, zelf ook nog een tip. In plaats van de aspergebouillon te zeven, pureer ik het kooknat met de schillen en kontjes eerst in de blender. Wanneer je deze aspergedrabnadien door een zeef wrijft, houd je een nog veel smaakvollere, dikkere aspergebouillon over. Klein rouxtje maken – van boter en bloem, u weet wel – aspergebouillon erbij, en u heeft een eenvoudig doch fantastisch soepje van afval gebrouwen.
Een van de mailende lezers deed ook nog een mooie, traditioneel Limburgse manier van asperges serveren uit de doeken. Hiervoor wordt een hele ham aan de kook gebracht en met pan en al in een hooikist gezet om langzaam te laten garen. Voor het opdienen worden per persoon twee diepe borden op elkaar gestapeld met daartussen een pluk vers hooi. Als de asperges en ham op het bovenste bord liggen, wordt tussen de twee borden een flinke scheut hete bouillon geschonken, waardoor de aspergemaaltijd niet alleen een smaak- maar ook een geursensatie wordt.
Voor de meeste huishoudens misschien niet heel praktisch om uit te voeren, maar soms is het ook al mooi om ergens van te dromen, nietwaar?
Bijna een kwartier lang hengelt Alex Younger zijn theezakje (muntthee) op en neer in een glas heet water. Pas dan neemt de voormalige chef van geheime dienst MI6 voorzichtig een eerste slok.
Sir Alex Younger (61) was het langst dienende hoofd van de befaamde Britse inlichtingendienst, die onsterfelijk werd gemaakt door James Bond. Bij grapjes over ‘007’ lacht Younger beleefd mee – zij het niet geheel van harte. Met zachte stem analyseert hij de wereld in het tweede tijdperk Trump, maar zijn conclusies over Europa zijn hard. „We zijn naïef geweest, en arrogant.”
In 2014 werd hij de baas van de Britse buitenlandse inlichtingendienst. Intern aangeduid als ‘C’, bestierde hij het vermaarde Britse spionnennetwerk vanuit het intimiderende fort-achtige hoofdkwartier aan de Theems in Londen. Tijdens zijn zes jaar in office brokkelde de westerse suprematie in hoog tempo af en werden Washington en Londen openlijk uitgedaagd door Moskou en Beijing. Younger spreekt vaak over de kantelende wereldorde, zoals deze maandag op een bijeenkomst voor zakenrelaties van energiebedrijf Eneco in Rotterdam.
Deze middag bellen Trump en Poetin elkaar over Oekraïne. Is een duurzame vrede in zicht?
„Nee, nee. Nee.”
Younger pauzeert even.
„Natuurlijk, praten is goed. Het is uitstekend dat er nu diplomatie aan het werk is. Dat moet je Trump nageven. En het vorige beleid [beperkte wapensteun, red.] van het Westen was ook niet erg geloofwaardig, dat kwam erop neer dat we Oekraïne hielpen om langzaam te verliezen. Dus moeten we openstaan voor een nieuwe aanpak. Maar ik zou de champagne nog niet ontkurken. Het gat tussen Oekraïne en Rusland is groot. Enorm.
Wij modderen aan met het onnodig reguleren van de tech-bedrijven, zodat we zeker weten dat we nooit een gezonde tech-sector zullen ontwikkelen in Europa
„Waar Trump mis zit, is dat hij denkt dat dit conflict draait om grondgebied. Dat is niet zo, het draait om soevereiniteit. Toen Poetin ons waarschuwde voor de invasie, wat hij deed in een essay in 2021, schreef hij dat een onafhankelijk Oekraïne, en zeker een op het Westen georiënteerd Oekraïne, niet te verenigen is met de opkomst van Rusland. Er is geen enkel bewijs – zero – dat Poetin daarvan terug is gekomen. De woorden waarop je moet letten in zijn taalgebruik zijn ‘denazificatie’ en ‘demilitarisering’, wat neer zou komen op een weerloos Oekraïne. Daar kan Zelensky natuurlijk onmogelijk mee akkoord gaan.”
Wanneer krijgt Trump er genoeg van en trekt hij zijn handen af van het conflict?
„Daar maak ik me eerlijk gezegd zorgen over. Poetin voelt nog geen enkele druk, terwijl Trump een enorme invloed op hem zou kunnen uitoefenen. Poetin heeft óók geen plan B, de enige manier om gedaan te krijgen wat hij wil, is via Trump. Als Trump zijn instinctieve steun voor Poetin nou eens zou verbinden aan een paar harde voorwaarden, dan zouden we snelle en dramatische resultaten zien. Dat is wat ik zou willen zeggen tegen Donald Trump.”
Voorlopig heeft Trump vooral druk uitgeoefend op Zelensky.
„Ik denk dat Trump Poetin aanmoedigt om zijn hakken in het zand te zetten. Trumps dreigement om uit de onderhandelingen te stappen is helemaal geen dreigement: het is precies wat Poetin wil, zeker als dat betekent dat er minder wapens naar Oekraïne gaan. Dus Poetin zal zich verder ingraven. Maar ook hij zit in een lastig parket. Hij kan Oekraïne niet veroveren. Het lukte hem niet met een goed uitgeruste krijgsmacht in 2022 toen Oekraïne alleen een handvol milities op de been kon brengen, en nu kan het zeker niet meer. Oekraïne heeft het sterkste leger in Europa. De Russische economie staat uit het lood, je kunt de inflatie niet eeuwig onder controle houden. Misschien maakt dat minder uit voor een dictator dan voor een democratisch gekozen leider, maar goed, het is een significant probleem.”
Welke deal zou Poetin wél kunnen slikken?
„Poetin? Op dit moment geen enkele. Hij gaat pas onderhandelen als hij begint te verliezen en nu denkt hij dat hij wint.”
Younger is eindelijk tot de conclusie gekomen dat zijn muntthee sterk genoeg is en vist het theezakje uit zijn glas.
„We zullen – hoe moeilijk dat ook is – moeten erkennen dat Rusland vreest voor zijn veiligheid en daar zullen we naar moeten luisteren, als we tot een langetermijnoplossing willen komen. Maar dat ontslaat ons niet van de noodzaak om Poetin onder druk te zetten.”
Intussen staat Europa handenwringend aan de zijlijn?
„Dat is niet fair. Maar u heeft gelijk, Europa moet een manier vinden om een stem in die onderhandelingen te krijgen. En daar ligt een groot probleem: Europa heeft geen hard power. In de wereld van Trump en Poetin is hard power – militaire macht – je entreekaartje. En wij hebben na de Koude Oorlog besloten om onze hard power de deur uit te doen. Idioot, maar we hebben het gedaan. Nu moeten we die terugkrijgen. En daar hoeven we niet defaitistisch over te zijn. Europa is twaalf keer zo rijk als Rusland, we hoeven echt niet over te schakelen op een oorlogseconomie. De defensie-uitgaven stijgen nog te langzaam, maar ik denk dat we de weg naar boven hebben gevonden. Alhoewel Brussel nog een probleem is, met zijn belachelijke en arrogante benadering van tech-bedrijven.”
Wat bedoelt u daarmee?
„Veiligheid is gebaseerd op twee dingen. Eén: militair vermogen. En twee: vooraan staan bij de ontwikkeling van nieuwe technologieën. Dat tweede punt is zelfs belangrijker dan het eerste. En wat doen wij? Wij modderen aan met het onnodig reguleren van de techbedrijven, zodat we zeker weten dat we nooit een gezonde techsector zullen ontwikkelen in Europa.”
‘Goed’ is elke optie die het mogelijk maakt dat een aanzienlijk deel van Oekraïne verder kan als onafhankelijke staat
U heeft het over de Digital Services Act, die Amerikaanse sociale media aan banden moet leggen?
„Gekkenwerk, echt idioot. Dat is iets wat echt zal moeten veranderen.”
Maar die regels zijn er omdat sociale media enorme invloed hebben, je kunt de techbazen toch niet zomaar hun gang laten gaan?
„Zoals veel mensen maak ik me zorgen over ongekozen tycoons die onze kinderen vertellen wat ze moeten denken. Got it. Maar reguleer binnen de context van de internationale competitie die gaande is. Je kunt inzicht vragen in alle internetcookies die bedrijven gebruiken. Heeft dat ook maar iemand veiliger gemaakt? Ik zou zeggen: nee. Maakt het de kans kleiner dat een klein internetbedrijf in Europa een doorbraak maakt vanwege de enorme kosten hiervan? Ik zou zeggen: ja. Onze bedrijven moeten kunnen groeien en innoveren.”
Intussen moet Europa ook het been bijtrekken, zegt u.
„Ten eerste moeten we onze energie in Trump steken. De Amerikaanse militaire hulp aan Oekraïne is nog steeds het belangrijkst, dus we moeten Trump in de wedstrijd houden. Maar tegelijkertijd moeten we nadenken over wat we gaan doen zonder de Amerikanen. Zelfs bij een herverkiezing van Biden zou Oekraïne uiteindelijk het probleem van Europa zijn geworden.”
En wat kan Europa dan zelf doen?
„Oorspronkelijk schreeuwde iedereen in Oekraïne om meer wapens en munitie, nu gaat het erom Oekraïne te helpen zichzelf te helpen. Inmiddels heeft het land een enorm militair industrieel complex opgebouwd. Nu gaat het om geld, middelen en infrastructuur. En dat is wat wij Europeanen kunnen bijdragen. Het begint meer een Europavormig probleem te worden dan een Amerikavormig probleem.”
Als een duurzame vrede niet haalbaar is, koersen we dus aan op een bevroren conflict?
„Dat zou een goede uitkomst zijn. ‘Goed’ is elke optie die het mogelijk maakt dat een aanzienlijk deel van Oekraïne verder kan als onafhankelijke staat.”
Als de oorlog in Oekraïne is bevroren, zal Poetin zich dan richten op Europa?
„Poetin zal niet meteen doorstomen naar Warschau. Dat is niet aan de orde.”
Het meest gehoorde scenario is een inval in de Baltische staten.
„Als we Oekraïne in de steek zouden laten, heeft de Russische krijgsmacht zeker vijf jaar nodig om te herstellen. Maar ik denk zelf dat Poetin het stokje zal overdragen aan mijn vroegere tegenstanders in de geheime diensten, en een gemene hybride campagne zal beginnen. Poetin heeft de naam een groot strateeg te zijn. Dat is hij niet. Hij is een opportunist: hij zoekt naar zwakke plekken. Zo begon deze oorlog ook.”
Dus krijgen we vijf jaar van instabiliteit, van hybride oorlogsvoering?
„Ja, precies. Maar dit zou hoe dan ook gebeuren. Dit is het nieuwe normaal. De situatie die we eerst hadden was kunstmatig, het resultaat van het Amerikaanse unipolaire moment [de Amerikaanse overmacht in de wereld, red.]. Dat zou hoe dan ook ophouden. Dat is mijn bevoorrechte ervaring als spion: mijn wereld was altijd al zo. Onze vijanden hebben dat memo over ‘het einde van de geschiedenis’ en de overwinning van de democratie niet gekregen. Dit is de natuurlijke status van de wereld en ik denk dat we als Europeanen daar heel goed mee om zouden kunnen gaan. Als we maar willen.”
Onze vijanden hebben dat memo over ‘het einde van de geschiedenis’ en de overwinning van de democratie niet gekregen
De multipolaire wereld waar Poetin van droomt.
„Ja, Poetin komt het goed uit om te leven in de wereld van de Vrede van Westfalen [1648, red.], waarin macht voor recht gaat. De Chinese leider Xi Jinping spreekt zelfs letterlijk over het Westfaalse verdrag. En volgens mij staat Donald Trump sympathiek tegenover het idee van invloedssferen met sterke mannen in het centrum, die met onderlinge deals zorgen voor veiligheid. Dat is een probleem voor Europa, want wij doen dit soort dingen niet meer. Dus dat moeten we weer leren.”
Wat is eigenlijk de invloedssfeer van Europa?
Younger lacht: „Ik denk dat Europa een goed begin zou zijn. Maar serieus, ik denk dat we actiever moeten zijn. Op de westelijke Balkan. In de relatie met Turkije. En als ik de Franse inlichtingenchef zou zijn, zou ik me intensief bezighouden met Noord-Afrika. Europa wordt sterk beïnvloed door wat daar gebeurt, zowel positief als negatief. Ik denk dat we een veel actievere Europese diplomatieke benadering nodig hebben die niet gebaseerd is op het principe: zo moeten jullie het doen.”
Europa moet gaan voor het eigenbelang en het maar niet meer hebben over mensenrechten?
„Ik vind die tegenstelling tussen waarden en belangen nogal steriel. Het is niet in ons belang om er straks niet meer te zijn. Dat betekent niet dat ik als voormalig inlichtingenofficier volledig relativisme wil prediken, ik geloof wel degelijk dat onze democratie beter is. We moeten alleen erkennen dat zowel onze tegenstanders als bondgenoten een andere visie kunnen hebben.”
Blijft in die nieuwe vijandige wereld de samenwerking tussen de westerse geheime diensten overeind?
„Ik zie nog geen tekenen dat die afneemt. En dat zou me ook zeer verbazen.”
Hoezo?
„Het is allemaal goed verankerd, hardwired. De samenwerking is gebaseerd op het uitgangspunt dat de uitwisseling van informatie niet gepolitiseerd wordt. Mensen begrijpen dat als je dat wel doet, je heel snel iets heel waardevols kapot maakt dat is ontstaan tijdens de Tweede Wereldoorlog. En het is ook een wederkerig systeem. De VS zijn dominant, maar Europa geeft ook veel terug. Maar twee dingen hebben mij geschokt. Dat de VS begin dit jaar tijdelijk de informatie aan Oekraïne staakten – dat had onmiddellijk gevolgen voor de oorlog. En dat Trump een aantal medewerkers van geheime diensten ontsloeg. Dat is vragen om fouten. Als je mensen ontslaat die je dingen vertellen die je niet wilt horen, is dat een recept voor mislukkingen.”
Wanneer realiseerde u zich voor het eerst dat er een nieuw tijdperk was aangebroken?
„Na de speech van Poetin in München, in 2007 [waarin de Russische president het Westen scherp bekritiseerde, red.] Toen begreep ik dat de gemakzuchtige aanname dat de democratie had overwonnen en we ons nu op leuke dingen konden richten, op drijfzand rustte.”
Brullende F-35’s boven Lelystad en omgeving. Amfibische oefeningen van mariniers op de stranden bij Schagen. Een megakazerne in het – nu nog – rustige polderland bij Zeewolde.
De plannen voor defensie met de ruimtelijke inrichting van Nederland zijn even ingrijpend voor burgers als verstrekkend voor het land. Vrijdag maakte het kabinet de tientallen plekken bekend waar het een nieuwe kazerne, munitiedepots, landingsbanen en oefenplaatsen wil laten aanleggen, en waar uitbreidingen van bestaande locaties moeten komen. De plannen voor Lelystad Airport, dat een gecombineerde commerciële en militaire toekomst moet krijgen, de kust bij Schagen waar een oefenplek voor mariniers is gepland en het toekomstig kazernecomplex Zeewolde zijn maar drie van de vele ‘voorkeurslocaties’ die in het oog springen.
De claim van defensie op de beschikbare ruimte groeit van de huidige 35.000 hectare naar ruwweg 37.000 hectare in 2035 als ‘ruimteslurpers’ zoals de super-kazerne en uitbreidingen van oefenterreinen klaar moeten zijn. Al eerder, vermoedelijk binnen enkele jaren, wordt het drukker in de lucht met drones en helikopters. Ook op zee, voor de kust van Noord- en Zuid-Holland en in het Waddengebied, neemt de (amfibische) activiteit toe.
Anders dan de tamelijk abstracte miljarden voor defensie die in de media over elkaar buitelen, gaat het om concrete voornemens met concrete gevolgen, al zullen die dus wel pas op langere termijn zichtbaar en voelbaar worden. Huizen, bedrijfspanden en boerenbedrijven – vooralsnog enkele tientallen – moeten wijken, vooral in Flevoland; hun eigenaren moeten worden uitgekocht. Veel meer burgers zullen te maken krijgen met geluidsoverlast. De 1.500 asielzoekers die nu nog in het azc in Budel verblijven, moeten daar weg, omdat defensie de kazerne, waarin het azc zit, vanaf 2028 weer in gebruik wil nemen. Beschermde gebieden zoals de brede zandstranden van Vlieland worden benut voor schietoefeningen of trainingen met drones.
Plaatsen en luchtgebieden waar Defensie wil uitbreiden
Afschrikwekkend
Alle aanpassingen en uitbreidingen zijn hard nodig, schrijft staatssecretaris Gijs Tuinman (Defensie, BBB) vrijdag aan de Tweede Kamer. „Nederland is dichter bij betrokkenheid bij een oorlog dan het lange tijd geweest is”, staat in zijn brief getiteld Ruimte voor vrede, veiligheid en bescherming. „Het verdedigingsniveau moet voldoende afschrikwekkende werking hebben om te voorkomen in een grootschalig militair conflict te raken, ook met andere agressors dan nu voorzien.”
De oorlog in Oekraïne toont dat een traditioneel treffen met tanks en artilleriebeschietingen geen verleden tijd is. Daarvoor dient intensief geoefend te worden, stelt Defensie, dat ook twaalf plekken in de plannen heeft opgenomen voor ‘graafwerkzaamheden’, zoals het maken van schuttersputjes. Bovendien, schrijft Tuinman, moet de krijgsmacht nu te vaak een beroep doen op de solidariteit van bondgenoten als Duitsland en Noorwegen voor oefeningen. Voor het personeelsbeleid en de werving pakt dat slecht uit: militairen met kinderen zijn liever niet te lang van huis.
De gepubliceerde plannen komen niet uit de lucht vallen. Eind 2023, bijna twee jaar na de Russische inval in Oekraïne, begon het kabinet-Rutte IV met het ‘Nationaal Programma Ruimte voor Defensie’. Militairen trokken met kaarten onder hun arm het land in voor overleg met provincies en gemeentes. Ze bleken vooral geïnteresseerd in gebieden waar ruimte was en waar Defensie al beschikte over locaties met bijbehorende vergunningen. Militaire activiteiten op nieuwe plekken, zoals in Zeewolde, probeerde Defensie zoveel mogelijk te vermijden.
Staphorst reageerde bijna beledigd toen het merkte dat het niet was opgenomen in de plannen
In elke provincie plande Defensie vorige zomer informatie-avonden voor belangstellenden om verschillende alternatieven door te nemen en intussen de temperatuur van het badwater te meten. In Almere bleek dat een wisselbad. „We zijn benieuwd of de straaljagers ons straks om de oren vliegen”, zei een vrouw die vlak naast vliegveld Lelystad recreëert voor de camera van Defensie. Een inwoner van Swifterbant reageerde juist begripvol: „Flevoland heeft nog nooit militairen gehad. Alle provincies zitten vol.”
Ook natuurorganisaties, provincies en gemeenten reageerden wisselend. Naast zorgen – zeker na natuurbranden waarbij legermunitie een rol had gespeeld – waren er ook positieve geluiden. De Natuur en Milieufederatie Drenthe vond de omvorming van kale landbouwgrond tot natuurterrein door Defensie „een unieke kans”. Staphorst reageerde bijna beledigd toen het merkte dat het niet was opgenomen in de plannen en bood uitbouw van een bestaand munitiedepot aan.
De Staphorster bestuurders krijgen daarvoor een pluim van de staatssecretaris. „Dat de gemeente Staphorst vanuit haar verantwoordelijkheid een stap naar voren doet om (..) een actieve bijdrage te leveren aan de nationale veiligheid en ruimte voor defensie, is noemenswaardig”, schrijft Tuinman. De burgerzin gaat vergezeld van handjeklap: de staatssecretaris gaat kijken of de aansluiting van Staphorst op de A28 kan worden verbeterd.
Aardbevingsgebied
In de brief van vrijdag zijn de effecten van de overlegrondes en milieueffectrapportages die Defensie liet doen, goed zichtbaar. Het aardbevingsgebied in Groningen blijft gevrijwaard van het munitiedepot dat daar zou komen. Enkele ‘springterreinen’ voor oefeningen met explosieven, zoals bij Swifterbant, zijn ook geschrapt. Paardenhouders-met-connecties mochten juni vorig jaar hun zegje doen in de Tweede Kamer en wisten de gevolgen voor hun branche en dieren in Oost-Brabant en Noord-Limburg te verzachten, al speelde stikstof daar ook een rol. Heropening van vliegveld De Peel waarvan sprake was, komt niet meer in de plannen voor.
Hoe nu verder? „Eind dit jaar wordt bekend wat we daadwerkelijk gaan doen”, zegt een woordvoerder van Defensie. In de tussentijd kunnen de Tweede Kamer, provincies, gemeenten en direct betrokkenen zoals mensen die hun huis uit moeten reageren. Defensie wil de plannen zoveel mogelijk intact houden. Het wijst op de intensieve voorbereidingen en hoopt op meer ‘Kennedy-momenten’ à la Staphorst („Vraag niet wat uw land voor u kan doen, vraag wat u kunt doen voor uw land”, zei de Amerikaanse president Kennedy in 1961). Vrijdagmiddag, pal na het ministerraadsbesluit, was Defensie druk doende om betrokkenen te informeren voordat die het – ten dele al uitgelekte – nieuws via de media zouden vernemen.
De Raad van State kan nog roet in het eten gooien. De bestuursrechters moeten over eventuele geschillen oordelen bij de noodzakelijke vergunningverleningen. Na de Toeslagenaffaire heeft men zich in die kringen voorgenomen niet bij voorbaat mee te gaan met alle overheidswensen. Voor als het tegenzit, heeft Defensie een bestuurlijke bazooka klaarliggen: het departement bereidt een aparte wet voor die ruimte biedt om af te wijken van (Europese) milieuregels met een beroep op de „urgentie” van de toestand in de wereld, zei staatssecretaris Tuinman in maart.
Hoe die ‘toestand’ kan veranderen, toont de geschiedenis van een dorp in Noord-Friesland waar Defensie ook een munitiedepot wil bouwen. In Kollumerwaard opende al in 1986 een munitieopslag, van Muiden Chemie. Vier jaar later, in 1990, ging het depot alweer dicht. De Muur was gevallen, er kwam vrede.
Lees ook
‘Zolang ze maar niet de hele dag lopen te knallen’: plan voor megakazerne in Zeewolde roept gemengde reacties op
In Noord-Nederland hielden de afgelopen anderhalve week eenheden van het Amerikaanse leger en Nederlandse militairen de oefening Falcon Spring.Foto Kees van de Veen
