Justitie gaat voormalig mondkapjesonderhandelaar Sywert van Lienden en zijn compagnons vervolgen op verdenking van oplichting, verduistering, valsheid in geschriften en witwassen. Dat heeft het Openbaar Ministerie donderdag bekendgemaakt. Het besluit om de voormalig bestuurders van Stichting Hulptroepen Alliantie strafrechtelijk te vervolgen, volgt op jarenlang onderzoek naar de mondkapjesaffaire. Volgende maand is de eerste regiezitting in Rotterdam.
Van Lienden en zijn zakenpartners Bernd Damme en Camiel van Gestel verdienden in de coronapandemie miljoenen aan de overheid door een deal te sluiten over mondkapjes. Naar de buitenwereld lieten ze doorschemeren dat ze zonder winstoogmerk handelden en dus niks verdienden aan de order, maar in werkelijkheid bleek de deal voor alle drie zeer lucratief, vooral voor Van Lienden.
Hij heeft zelf altijd volgehouden onschuldig te zijn. Donderdagmiddag meldt Van Lienden in een reactie op het nieuws dat „deze stap weliswaar schadelijk is”, maar „ook duidelijkheid biedt”. „Het dossier zoals het er nu ligt ontkracht naar mijn mening dit verhaal al. Nu is het onze beurt om getuigen te horen en bewijsstukken aan te dragen zodat de rechtbank kan oordelen. We kunnen eindelijk beginnen.”
Publicitaire druk
Als mediapersoonlijkheid wist hij veel druk op het kabinet te zetten om met hem in zee te gaan. Hij beweerde dat de overheid te apathisch reageerde in de coronacrisis en veel hulpverleners daarom onbeschermd moesten werken. Vanuit het toenmalige kabinet klonken eerder al geluiden dat de publicitaire druk meespeelde om met Van Lienden samen te werken, maar wel in de veronderstelling dat hij er niet aan zou verdienen.
Naar Van Lienden, Damme en Van Gestel loopt eveneens een civiele zaak, aangespannen door de overheid en het huidige bestuur van Stichting Hulptroepen Alliantie. De twee partijen voelen zich misleid door de oud-bestuurders. Datzelfde geldt voor bedrijven als Coolblue en Randstad, die in hun ogen onder valse voorwendselen meededen aan het project van Van Lienden en ook aangifte tegen hem deden. In februari 2022 werd het drietal ontslagen bij de Stichting Hulptroepen Alliantie. Ook werd beslag gelegd op hun banktegoeden.
Tijdens de coronapandemie kochten Van Lienden en zijn zakenpartners in China twee grote partijen mondkapjes. In totaal ging het om 40 miljoen beschermingsmiddelen voor ruim 100 miljoen euro. Naar buiten toe stelden ze als non-profitondernemers in naam van Stichting Hulptroepen Alliantie te werken, maar de winsten vloeiden via een andere BV uiteindelijk toch naar henzelf.
Van Lienden zelf verdedigde dat aanvankelijk door te stellen dat hij een ondernemersrisico liep en zelf een deel moest voorfinancieren. Later bleek echter dat de overheid zelf het gehele bedrag had voorgeschoten. Ook de belofte dat hij „om niet” te werk was gegaan, bleek niet te kloppen.
Lees ook
De vrienden van Sywert wilden niet geloven dat hij miljoenen verdiende met zijn mondkapjes
Een 62-jarige man in de zuidelijke stad Zhuhai die met een auto inreed op een groep joggende mensen bij een sportcentrum met 35 doden en 43 gewonden tot gevolg. Een 21-jarige student in het oostelijke Wuxi die het weekend erop met een mes acht mensen doodde bij een beroepsopleiding. En drie dagen later, op dinsdag, nóg een gewelddadig incident waarbij een autobestuurder onschuldige mensen aanviel, nu bij een basisschool in centraal China.
Binnen tien dagen vonden in China drie geweldsaanvallen plaats. De incidenten veroorzaken onrust – onder de bevolking en bij de Chinese autoriteiten, die toegeven dat er een probleem is, maar publiek debat over de incidenten onderdrukken.
Officieel heeft China lage criminaliteitscijfers, fors lager dan het wereldwijde gemiddelde, maar de overheid publiceert geen duidelijke informatie over het aantal massamoorden in het land. „Het is daarom lastig om te zeggen of er nu méér van zulke incidenten zijn”, zegt China-socioloog Eli Friedman van Cornell University in de Verenigde Staten. „Maar er lijkt wel sprake van een recente toename.”
Hij ziet dat er daardoor zorgen ontstaan bij de bevolking over hoe dit kan. „Mensen in China zijn gewend aan een leven zonder dit soort gewelddadige criminaliteit. De controle is ontzettend streng en de maatschappij heeft daardoor ook weinig tolerantie voor dit soort incidenten.”
De aanvallenreeks roept vragen op over mogelijke motieven van de daders. De verdachte in Zhuhai zou volgens een politierapport boos zijn over de financiële gevolgen van zijn scheiding. De verdachte in Wuxi, een student met als achternaam Xu die is opgepakt en heeft bekend, schreef in een online verspreide verklaring dat hij „wilde sterven om het arbeidsrecht te verbeteren”. Hij zou tijdens zijn studie onbetaald werk hebben moeten verrichten en soms een maand lang zonder vrije dagen hebben doorgewerkt. De officiële politieverklaring herhaalt deze claims.
Volgens Friedman, gespecialiseerd in het Chinese arbeidsrecht, valt er in ieder geval voor de aanval in Wuxi te wijzen naar structurele redenen die een rol kunnen hebben gespeeld. „De problemen die hij beschrijft komen heel veel voor bij arbeiders en studenten die als onderdeel van hun stage in fabrieken werken. Er vindt uitbuiting plaats. De meeste mensen worden daar geen moordenaars van. Maar sommige mensen wel.”
Verbod op uitingen van rouw
In de steden waar de incidenten plaatsvonden hebben de lokale autoriteiten uitingen van publieke rouw, zoals bijeenkomsten of het neerleggen van bloemen, nadrukkelijk verboden. Als toch bloemen worden neergelegd, worden die door de autoriteiten snel verwijderd.
Dit past in het beeld van een staat die „nerveus wordt van elke uiting van collectiviteit in het openbaar die niet ofwel door henzelf is georganiseerd is, ofwel puur commercieel is”, legt Friedman uit. Rouwuitingen kunnen al snel een politiek karakter krijgen, bijvoorbeeld als burgers antwoorden willen over hoe het geweld kon gebeuren. Lokale autoriteiten weten dat zij zullen worden afgerekend op dat soort publiek protest.
In de steden waar de incidenten plaatsvonden hebben de lokale autoriteiten uitingen van publieke rouw verboden
Wat opvalt is dat ook de centrale overheid zich heeft uitgesproken over het geweld. Na de massamoord in Zhuhai op 11 november, met het hoogste dodenaantal bij een dergelijk incident in tien jaar, zei president Xi Jinping dat veiligheidsmaatregelen moest worden aangescherpt. Alle autoriteiten moeten „risicopreventie en controle versterken… om de levens van mensen en de sociale stabiliteit te beschermen”, aldus Xi kort na de aanval. „Dat is veelzeggend want het geeft aan dat dit niet langer wordt gezien als een lokaal probleem”, zegt Friedman.
De Chinese autoriteiten zijn al lang gefixeerd op het waarborgen van sociale stabiliteit, maar nu het slechter gaat met de Chinese economie en ontevredenheid daarover groeit, wordt die neiging om onrust in de kiem te willen smoren nog sterker.
Hoe de reactie van de overheid er precies uit zal zien werd deze week duidelijker. Hoge partijfunctionarissen binnen de Chinese justitie kondigden aan dat „een combinatie van hard straffen en preventie” centraal moet komen te staan. In de praktijk betekent dit dat de staat nog meer aanwezig wil zijn op het in buurten en huishoudens zodat „potentiële risico’s geen echte dreigingen worden”. De slagkracht van Chinese buurtcomités, die officieel geen deel van de overheid zijn maar in elke buurt de staat assisteren, is de laatste jaren al flink gegroeid nadat deze comités een cruciale rol speelden bij het implementeren van het coronabeleid.
De Chinese media mochten alleen schrijven over de summiere officiële politieberichtgeving, en ook online waren er restricties. In een populaire, inmiddels verwijderde online post, schrijft Qu Weiguo, een professor aan de Fudan Universiteit in Shanghai, dat de verdachten die „wraak nemen op de maatschappij” met elkaar gemeen lijken te hebben dat ze maatschappelijk benadeeld waren, en mentale problemen hadden. Hij roept op tot betere geestelijke gezondheidszorg en open debat.
Ondanks de censuur uiten Chinezen op sociale media hun rouw. „Het lijkt vaak te gebeuren”, zegt een gebruiker. Een ander roept de autoriteiten op veel informatie te delen over wat er is gebeurd, zodat er een maatschappelijk debat kan worden gevoerd, „net zoals ze doen in Amerika bij schietpartijen op scholen”. Op sociaalmediaplatform Weibo concludeert iemand met de online naam @SGQXiaoguo: „Zo veel extreme incidenten, die kun je niet simpelweg afschuiven op het individu.”
ASML, de Nederlandse fabrikant van chipmachines, is gevraagd gedetailleerde informatie over Chinese klanten te delen met de China-commissie van het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden. Binnen het Congres is veel kritiek op de regering-Biden, die onvoldoende maatregelen zou nemen om de groeiende Chinese chipindustrie af te remmen.
Begin november kregen vijf technologiebedrijven elk een openbare brief van deze commissie van het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden. Net als ASML (jaaromzet 30 miljard euro) zijn de Amerikaanse firma’s KLA, Applied Materials en Lam Research aangeschreven, plus Tokyo Elektron uit Japan. Deze bedrijven leveren de belangrijkste machines voor chipproductie en halen een groot deel van hun omzet uit China. Bij ASML is dat dit jaar bijna de helft.
De oproep komt van een commissie die zich specifiek richt op de ‘dreiging van de Chinese Communistische Partij voor Amerika’. Voor 1 december dient ASML een lijst te leveren met de dertig belangrijkste Chinese klanten, een overzicht van alle geleverde apparatuur aan China, en de aangevraagde Amerikaanse exportvergunningen van de afgelopen vier jaar. Ook wil de commissie ASML’s plannen voor uitbreiding van de productie weten.
Het gaat om gevoelige informatie die het hightechbedrijf in veel gevallen niet zal willen of mogen prijsgeven. De chipindustrie, waarin jaarlijks zo’n 600 miljard dollar omgaat, is gebouwd op vertrouwelijke klantenrelaties, miljardeninvesteringen op lange termijn en geheime productiemethoden.
Qua omzet en marktwaarde (245 miljard euro) is ASML de grootste leverancier van chipmachines. Het is de bijna-monopolist in lithografiesystemen, die fijnmazige chippatronen afdrukken op siliciumschijven. Deze apparaten zijn onmisbaar voor massaproductie van halfgeleiders.
ASML wil desgevraagd geen commentaar geven op de brief en zint op een gepast antwoord. De China-commissie kan bedrijven dagvaarden om ze te dwingen te reageren, volgens bronnen in het Capitool. De House Select Committee on the Chinese Communist Party, twee jaar geleden opgericht, heeft tot nu toe geen gebruikgemaakt van dat dwangmiddel. Voorzitter is John Moolenaar, een Republikeins Congreslid uit de staat Michigan, met Nederlandse wortels. Hij staat bekend om zijn scherpe toon tegen China.
Lakse aanpak
Het Amerikaanse Congres gaat echter niet over de exportcontroles – dat is een taak van de uitvoerende macht, tot januari de regering-Biden ligt. Het Bureau of Industry and Security (BIS), onderdeel van het ministerie van Handel, beoordeelt vergunningaanvragen voor export naar Chinese bedrijven die op een snelgroeiende ‘zwarte lijst’ staan, de Entity List.
Een van de redenen dat de China-commissie de chipmachinemakers aanschrijft, is dat het BIS te weinig gegevens van techbedrijven zou krijgen en daardoor in het duister tast. „Zowel de Republikeinen als de Democraten in het Congres zijn gefrustreerd. Niet omdat de exportcontroles niet werken, maar omdat het BIS ze niet goed uitvoert”, zegt een ingewijde bij de commissie, die anoniem wenst te blijven.
De chipindustrie blijkt lastiger te reguleren dan verwacht. Moolenaar drong afgelopen maand aan op strengere handelsmaatregelen tegen het ‘clandestiene chipnetwerk’ van Huawei. Ondanks jaren van Amerikaanse sancties groeit dit Chinese concern en speelt het een sturende rol in de Chinese chipindustrie.
De Democratische senator Mark Warner verweet de regering-Biden een „lakse aanpak”, waardoor Huawei mogelijk via-via de hand heeft weten te leggen op ‘verboden’ AI-chips van de Taiwanese fabrikant TSMC. Warner is voorzitter van de Senaatscommissie voor Inlichtingen.
De chipsector is bang dat de exportmaatregelen hun innovatietempo vertragen. Een ingewijde: „In Washington is veel gelobbyd door chipmachinemakers, ook door Nederlandse en Japanse bedrijven, om de indruk te wekken dat de restricties hun winst en omzet raken. Maar de westerse leveranciers van chipmachines hebben juist een ‘suikerkick’ gehad: ze haalden de afgelopen drie, vier jaar een recordomzet uit China, omdat de Chinezen alles kochten waar ze de hand op konden leggen.”
De commissie ergert zich aan die lobby, blijkt uit Moolenaars toelichting: „Sommige chipmachinemakers vinden dat we de Amerikaanse beperkingen moeten terugschroeven omdat die hun concurrentievermogen zouden aantasten. Maar exportcontroles en een gezondere industrie sluiten elkaar niet uit.”
Bedreigen
Chinese bedrijven hamsteren productieapparatuur voor chips, meer dan de Verenigde Staten, Zuid-Korea en Taiwan samen afnemen, constateert Moolenaar in zijn brief aan ASML-topman Christophe Fouquet. „Dit zal niet alleen China helpen chips te leveren aan de Russische oorlogsindustrie, maar ook Taiwan bedreigen. China zal zich minder beperkt voelen door de dreiging van Amerikaanse sancties. Die trend is een directe bedreiging voor de nationale en economische veiligheid van de VS en hun bondgenoten.”
De Nederlandse overheid legde in 2020 al exportbeperkingen op voor ASML’s duurste chipmachines, die met extreem ultraviolet licht (EUV) werken en de modernste chips kunnen produceren. Sinds september 2022 geldt ook een zo’n exportvergunning voor een aantal systemen die met diep ultraviolet licht werken, het resultaat van diplomatieke onderhandelingen met de VS en Japan. In september scherpte het kabinet de regels opnieuw aan, om de lijn te volgen die Washington sinds oktober 2023 eenzijdig afdwong.
De lat voor lithografiemachines die nog wél naar China mogen, komt almaar hoger te liggen. Aanvankelijk was het doel van de exportrestricties de Chinese vooruitgang in kunstmatige intelligentie te remmen, vanwege mogelijke militaire toepassingen. De nadruk komt inmiddels meer te liggen op dreigende afhankelijkheid van Chinese chips in het algemeen. Met overcapaciteit en bodemprijzen zou China ook de markt voor halfgeleiders naar zich toe kunnen trekken, net zoals dat gebeurde met batterijen, zonnepanelen en elektrische auto’s.
Uit de toelichting van Commissievoorzitter Moolenaar: „De mate waarin Japan, Amerika en Nederland nu chipmachines naar China exporteren, draagt eraan bij dat de wereld afhankelijker wordt van de Chinese chipproductie.”
De nieuwe regering-Trump kan prijsdumping van chips wellicht tegengaan met importheffingen. Het is niet de verwachting dat ze aan de exportregels tornt die de regering-Biden al instelde. Wel wordt verwacht dat de VS op korte termijn de exportmaatregelen naar Chinese chipfabrieken aanscherpen, en ook Zuid-Korea betrekken in het diplomatieke overleg met Japan en Nederland. Een breder pact biedt betere bescherming tegen eventuele Chinese tegenmaatregelen, is de gedachte.
Geen optie
ASML wordt in de politieke arena van het Capitool getrokken, en dat is een plek waar het bedrijf zich liever niet bevindt. Medewerking aan informatieverzoeken als dat van de Commissie is vrijwillig, „maar je bent sowieso de dupe, of je nou meewerkt of niet”, zegt Hosuk Lee-Makiyama. Hij is directeur van de Europese denktank Ecipe en expert in internationale handel en geopolitiek.
Lee-Makiyama vergelijkt Moolenaars oproep met de manier waarop de Europese Commissie grote Amerikaanse techbedrijven om informatie vraagt om hen te reguleren – tot ongenoegen van veel Amerikaanse politici. In dit geval wordt de Europese hightech-kampioen op het matje geroepen in Washington. Al staat ASML’s hoofdkantoor in Nederland, het bedrijf heeft ook een omvangrijke Amerikaanse tak, waar achtduizend mensen werken. De oproep negeren is daarom geen optie.
De brief van de China-commissie is geen voorzetje voor nieuw beleid, denkt Lee-Makiyama. „Het Congres heeft een andere agenda dan de regering. De leden van zulke commissies moeten het hebben van soundbites en korte videofragmenten waarin ze een agressieve toon kunnen aanslaan tegen China. Dat is niet de setting waarin je een constructieve dialoog over geopolitiek kunt hebben. Als de regering-Trump meer informatie nodig heeft van de chipmachinemakers, zal ze hen bij het ministerie van Handel uitnodigen, achter gesloten deuren, en niet bij het Congres.”
Het ministerie van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingshulp, dat over exportvergunningen gaat, laat in een reactie weten dat het in nauw contact staat met ASML, maar dat het aan het bedrijf is af te wegen welke informatie het wil en kan delen met het Congres. „Onze primaire gesprekspartners zijn de overheden, niet de parlementen.”
Voor Volt-fractievoorzitter Laurens Dassen is de oproep van het Amerikaanse Congres aanleiding om Kamervragen te stellen. „De VS blijven op deze manier de druk opvoeren op ons meest strategische bedrijf en dit kabinet heeft daar geen antwoord op. De belangen van de VS zijn niet altijd de onze. Europa moet een duidelijk signaal afgeven: wij staan voor onze belangen en bedrijven.”
ASML, de Nederlandse fabrikant van chipmachines, is gevraagd gedetailleerde informatie over Chinese klanten te delen met de China-commissie van het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden. Binnen het Congres is veel kritiek op de regering-Biden, die onvoldoende maatregelen zou nemen om de groeiende Chinese chipindustrie af te remmen.
Begin november kregen vijf technologiebedrijven elk een openbare brief van deze commissie van het Huis. Net als ASML (jaaromzet 30 miljard euro) zijn de Amerikaanse firma’s KLA, Applied Materials en Lam Research aangeschreven, plus Tokyo Elektron uit Japan. Deze bedrijven leveren de belangrijkste machines voor chipproductie en halen een groot deel van hun omzet uit China. Bij ASML gaat het dit jaar bijna om de helft van de omzet van alle verkochte machines.
De oproep komt van een commissie die zich specifiek richt op de ‘dreiging van de Chinese Communistische Partij voor Amerika’. Voor 1 december dient ASML een lijst te leveren met de dertig belangrijkste Chinese klanten, een overzicht van alle geleverde apparatuur aan China, en de aangevraagde Amerikaanse exportvergunningen van de afgelopen vier jaar. Ook wil de commissie weten wat ASMLs plannen zijn voor uitbreiding van de productie naar andere landen.
Het gaat om gevoelige informatie die het hightechbedrijf in veel gevallen niet zal willen of mogen prijsgeven. De chipindustrie, waarin jaarlijks zo’n 600 miljard dollar omgaat, is gebouwd op vertrouwelijke klantenrelaties, miljardeninvesteringen op lange termijn en geheime productiemethoden.
Qua omzet en marktwaarde (245 miljard euro) is ASML de grootste leverancier van chipmachines. Het is de bijna-monopolist in lithografiesystemen, die fijnmazige chippatronen afdrukken op siliciumschijven. Deze apparaten zijn onmisbaar voor massaproductie van halfgeleiders.
ASML wil desgevraagd geen commentaar geven op de brief en zint op een gepast antwoord. De China-commissie kan bedrijven dagvaarden om ze te dwingen te reageren, volgens bronnen in het Capitool. De House Select Committee on the Chinese Communist Party, twee jaar geleden opgericht, heeft tot nu toe geen gebruikgemaakt van dat dwangmiddel. Voorzitter is John Moolenaar, een Republikeins Congreslid uit de staat Michigan, met Nederlandse wortels. Hij staat bekend om zijn scherpe toon tegen China.
Lakse aanpak
Het Amerikaanse Congres gaat echter niet over de exportcontroles – dat is een taak van de uitvoerende macht, die tot januari bij de regering-Biden ligt. Het Bureau of Industry and Security (BIS), onderdeel van het ministerie van Handel, beoordeelt vergunningaanvragen voor export naar Chinese bedrijven die op een snelgroeiende ‘zwarte lijst’ staan, de Entity List.
Een van de redenen dat de China-commissie de chipmachinemakers aanschrijft, is dat het BIS te weinig gegevens van techbedrijven zou krijgen en daardoor in het duister tast. „Zowel de Republikeinen als de Democraten in het Congres zijn gefrustreerd. Niet omdat de exportcontroles niet werken, maar omdat het BIS ze niet goed uitvoert”, zegt een ingewijde bij de commissie, die anoniem wenst te blijven.
Lees ook
Reportage – Dit is de Chinese strategie in de techoorlog: heel China draait straks op ‘Huawei Inside’
De chipindustrie blijkt lastiger te reguleren dan verwacht. Moolenaar drong afgelopen maand aan op strengere handelsmaatregelen tegen het ‘clandestiene chipnetwerk’ van Huawei. Ondanks jaren van Amerikaanse sancties groeit dit Chinese concern en speelt het een sturende rol in de Chinese chipindustrie.
De Democratische senator Mark Warner verweet de regering-Biden een „lakse aanpak”, waardoor Huawei mogelijk via-via de hand heeft weten te leggen op ‘verboden’ AI-chips van de Taiwanese fabrikant TSMC. Warner is voorzitter van de Senaatscommissie voor Inlichtingen.
De chipsector is bang dat de exportmaatregelen hun innovatietempo vertragen. Een ingewijde: „In Washington is veel gelobbyd door chipmachinemakers, ook door Nederlandse en Japanse bedrijven, om de indruk te wekken dat de restricties hun winst en omzet raken. Maar de westerse leveranciers van chipmachines hebben juist een ‘suikerkick’ gehad: ze haalden de afgelopen drie, vier jaar een recordomzet uit China, omdat de Chinezen alles kochten waar ze de hand op konden leggen.”
De commissie ergert zich aan die lobby, blijkt uit Moolenaars toelichting: „Sommige chipmachinemakers vinden dat we de Amerikaanse beperkingen moeten terugschroeven omdat die hun concurrentievermogen zouden aantasten. Maar exportcontroles en een gezondere industrie sluiten elkaar niet uit.”
Bedreigen
Chinese bedrijven hamsteren productieapparatuur voor chips, meer dan de Verenigde Staten, Zuid-Korea en Taiwan samen afnemen, constateert Moolenaar in zijn brief aan ASML-topman Christophe Fouquet. „Dit zal niet alleen China helpen chips te leveren aan de Russische oorlogsindustrie, maar ook Taiwan bedreigen. China zal zich minder beperkt voelen door de dreiging van Amerikaanse sancties. Die trend is een directe bedreiging voor de nationale en economische veiligheid van de VS en hun bondgenoten.”
De Nederlandse overheid legde in 2020 al exportbeperkingen op voor ASML’s duurste chipmachines, die met extreem ultraviolet licht (EUV) werken en de modernste chips kunnen produceren. Sinds september 2022 geldt ook een zo’n exportvergunning voor een aantal systemen die met diep ultraviolet licht werken, het resultaat van diplomatieke onderhandelingen met de VS en Japan. In september scherpte het kabinet de regels opnieuw aan, om de lijn te volgen die Washington sinds oktober 2023 eenzijdig afdwong.
De lat voor lithografiemachines die nog wél naar China mogen, komt almaar hoger te liggen. Aanvankelijk was het doel van de exportrestricties de Chinese vooruitgang in kunstmatige intelligentie te remmen, vanwege mogelijke militaire toepassingen. De nadruk komt inmiddels meer te liggen op dreigende afhankelijkheid van Chinese chips in het algemeen. Met overcapaciteit en bodemprijzen zou China ook de markt voor halfgeleiders naar zich toe kunnen trekken, net zoals dat gebeurde met batterijen, zonnepanelen en elektrische auto’s.
Uit de toelichting van Commissievoorzitter Moolenaar: „De mate waarin Japan, Amerika en Nederland nu chipmachines naar China exporteren, draagt eraan bij dat de wereld afhankelijker wordt van de Chinese chipproductie.”
De nieuwe regering-Trump kan prijsdumping van chips wellicht tegengaan met importheffingen. Het is niet de verwachting dat ze aan de exportregels tornt die de regering-Biden al instelde. Wel wordt verwacht dat de VS op korte termijn de exportmaatregelen naar Chinese chipfabrieken aanscherpen, en ook Zuid-Korea betrekken in het diplomatieke overleg met Japan en Nederland. Een breder pact biedt betere bescherming tegen eventuele Chinese tegenmaatregelen, is de gedachte.
Geen optie
ASML wordt in de politieke arena van het Capitool getrokken, en dat is een plek waar het bedrijf zich liever niet bevindt. Medewerking aan informatieverzoeken als dat van de Commissie is vrijwillig, „maar je bent sowieso de dupe, of je nou meewerkt of niet”, zegt Hosuk Lee-Makiyama. Hij is directeur van de Europese denktank Ecipe en expert in internationale handel en geopolitiek.
Lee-Makiyama vergelijkt Moolenaars oproep met de manier waarop de Europese Commissie grote Amerikaanse techbedrijven om informatie vraagt om hen te reguleren – tot ongenoegen van veel Amerikaanse politici. In dit geval wordt de Europese hightech-kampioen op het matje geroepen in Washington. Al staat ASML’s hoofdkantoor in Nederland, het bedrijf heeft ook een omvangrijke Amerikaanse tak, waar achtduizend mensen werken. De oproep negeren is daarom geen optie.
De brief van de China-commissie is geen voorzetje voor nieuw beleid, denkt Lee-Makiyama. „Het Congres heeft een andere agenda dan de regering. De leden van zulke commissies moeten het hebben van soundbites en korte videofragmenten waarin ze een agressieve toon kunnen aanslaan tegen China. Dat is niet de setting waarin je een constructieve dialoog over geopolitiek kunt hebben. Als de regering-Trump meer informatie nodig heeft van de chipmachinemakers, zal ze hen bij het ministerie van Handel uitnodigen, achter gesloten deuren, en niet bij het Congres.”
Het ministerie van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingshulp, dat over exportvergunningen gaat, laat in een reactie weten dat het in nauw contact staat met ASML, maar dat het aan het bedrijf is af te wegen welke informatie het wil en kan delen met het Congres. „Onze primaire gesprekspartners zijn de overheden, niet de parlementen.”
Voor Volt-fractievoorzitter Laurens Dassen is de oproep van het Amerikaanse Congres aanleiding om Kamervragen te stellen. „De VS blijven op deze manier de druk opvoeren op ons meest strategische bedrijf en dit kabinet heeft daar geen antwoord op. De belangen van de VS zijn niet altijd de onze. Europa moet een duidelijk signaal afgeven: wij staan voor onze belangen en bedrijven.”
Rusland heeft voor het eerst een intercontinentale ballistische raket op Oekraïne afgevuurd, volgens een bericht van de Oekraïense luchtmacht op Telegram. De langeafstandsraket had de Oost-Oekraïense stad Dnipro als doelwit en kwam vanuit de Russisch regio Astrachan, aldus het bericht.
Het is nog onduidelijk waarom de raket werd afgevuurd en over wat voor raket het precies gaat. Rusland geeft nog geen bevestiging over de soort raket. Er werden nog acht andere raketten afgevuurd waarvan er zes werden onderschept, schrijft de Oekraïense luchtmacht. Volgens persbureau AP zeiden lokale autoriteiten dat twee mensen gewond zijn geraakt door de aanval.
De aanval komt enkele dagen nadat de Amerikaanse president Joe Biden en andere westerse bondgenoten de inzet van westerse langeafstandsraketten door Oekraïne goedkeurden. Het Oekraïense leger kan die raketten inzetten tegen militaire doelen diep in Rusland. De goedkeuring betreft onder meer de Atacms, ballistische raketten, die wel kortere afstanden afleggen dan de intercontinentale raket. Poetin waarschuwde eerder dat als Oekraïne dat soort wapens mag gebruiken om Rusland te raken, Rusland in een oorlog met NAVO zou zijn.
Intercontinentale ballistische raketten (ICBM) zijn ontworpen om lange afstanden af te leggen. Zo zou een ICMB vanuit Rusland bijvoorbeeld de VS kunnen bereiken. De raketten kunnen koppen met nucleaire lading dragen en worden vaak gebruikt als het gaat om kernwapens.
De Verenigde Staten tekenden in 1988 met de toenmalige Sovjet-Unie een overeenkomst om te melden wanneer ICBM’s worden ingezet of getest. Volgens onderzoek van het Amerikaanse Congres, zou Rusland ongeveer 326 ICBM’s hebben. Rusland heeft het gebruik van de ICBM nog niet bevestigd.
Archieffoto gedeeld door het Russische Ministerie van Defensie van een test van een ICBM op 29 oktober 2024. Foto EPA/ Russische Ministerie van Defensie
Het militaire regime van Mali heeft de door hen zelf aangestelde premier Choguel Maïga en zijn hele regering ontslagen. Dat nieuws werd woensdag voorgelezen op de staatszender ORTM. Enkele dagen voor zijn ontslag had Maïga zich kritisch uitgelaten over de militaire junta bij een bijeenkomst met zijn achterban. Volgens de ontslagen premier werkt de junta onvoldoende mee aan de overgang naar democratische verkiezingen.
De junta is sinds 2020 aan de macht in Mali. Een jaar later beloofde het militaire regime dat de machtsoverdracht door middel van democratische verkiezingen in maart 2024 zou plaatsvinden. Die verkiezingen werden uitgesteld en er is nog geen nieuwe datum bekendgemaakt.
Maïga zei afgelopen weekend op een bijeenkomst met zijn achterban dat de verkiezingen waren uitgesteld zonder dat hij daarover geïnformeerd was. Door de verwarring die is ontstaan over de machtsoverdracht staat Mali volgens Maïga voor „serieuze uitdagingen en het risico van een terugval in de tijd”.
In april verbood het Malinese militaire regime alle activiteiten van politieke partijen. Ook werd het journalisten verboden om verslag uit te brengen over politieke partijen. In januari stapte Mali uit het West-Afrikaanse samenwerkingsverband Ecowas.
De Rotterdamse politie heeft donderdagochtend meerdere aanhoudingen verricht rondom het Ahoygebouw. Daar vindt vandaag de jaarlijkse wapenbeurs van de Nederlandse Industrie voor Defensie en Veiligheid (NIDV) plaats. Dat ligt gevoelig: volgens actievoerders zouden maken de wapenleveranciers op de beurs zich schuldig aan oorlogsmisdaden in onder andere de Gazastrook.
Zo’n honderd demonstranten zijn aanwezig. Rond kwart voor acht ’s ochtends kwam een groep actievoerders aanrijden bij de voorgevel van Ahoy. Nadat zij met rode verf de ramen bekladden, werden meerdere demonstranten aangehouden. Volgens de politie gaat het om zeker drie arrestaties.
De bekladding is opgeëist door actiegroep XR Justice Now, een tak van klimaatgroep Extinction Rebellion. Ahoy en hoofdsponsor KPN hebben volgens de actiegroep „bloed aan de handen” en zijn „medeplichtig aan genocide”, zo is te lezen in een verklaring op sociale media. Afgelopen week werd veelvuldig tegen de wapenbeurs en de betrokken organisaties gedemonstreerd: zondag en maandag werd het kantoor van KPN ook al beklad. Volgens de politie zijn toen eveneens arrestaties verricht.
Wegenblokkades
De demonstranten bleven aanvankelijk in het aangewezen demonstratievak, maar inmiddels is de actie verspreid naar meerdere plekken rond Ahoy. Dat leidt tot meerdere schermutselingen tussen de demonstranten en de politie. Verschillende actievoerders proberen wegen te blokkeren en voor de ingang van het nabijgelegen winkelcentrum ligt een groepje demonstranten aan elkaar vastgeketend. De politie probeert na waarschuwingen demonstranten terug het demonstratievak in te krijgen. Agenten gebruiken hun wapenstok.
De beurs van de NIDV vindt ieder jaar plaats. Dit jaar is de 35ste editie. Vorig jaar werd er ook gedemonstreerd en arresteerde de politie meerdere mensen. Ook Rotterdamse politieke partijen zijn kritisch: de partijen BIJ1, GroenLinks en SP dienden een motie in, waarin werd opgeroepen de beurs af te gelasten wegens de aanwezigheid van wapenleveranciers „die mogelijk medeplichtig zijn aan oorlogsmisdaden”.
Gaan met die banaan? Dat was de vraag voor zeven bieders tijdens een kunstveiling in New York op woensdagavond. Het kunstwerk, een banaan die met ducttape aan een muur is geplakt, werd voor 6,2 miljoen dollar (bijna 5,9 miljoen euro) verkocht. Na een veiling van vijf minuten werd crypto-entrepreneur Justin Sun de gelukkige eigenaar.
„Dit is niet alleen een kunstwerk, dit vertegenwoordigt een cultureel fenomeen dat een brug slaat tussen de werelden van kunst, memes [internetplaatjes] en de crypto-gemeenschap”, zei Sun in een verklaring aan het veilinghuis Sotheby’s, waar het kunstwerk geveild werd.
De banaan met ducttape is een kunstwerk uit 2019 van Maurizio Cattelan, een moderne kunstenaar en provocateur in de kunstwereld, en draagt de naam Comedian. Het werk komt met een certificaat van authenticiteit en installatie-instructies voor de eigenaar om de banaan te vervangen als die bijvoorbeeld gaat rotten. De geveilde banaan van woensdag is dus al lang niet meer de oorspronkelijke banaan uit 2019.
Om te smullen
In 2019 zorgde de muurbanaan al voor grote ophef, nadat het op een kunstbeurs Art Basel Miami hing met een prijs van 120.000 dollar. De voorpagina van de The New York Post las ‚BANANAS! Art world gone mad’. De echte ophef kwam pas de dag daarna toen de Georgische kunstenaar David Datuna de banaan opat als performancekunst en tegenreactie die hij ‚hongerige kunstenaar’ noemde. Datuna noemde het kunstwerk ‚geniaal’ maar was ook kritisch: „Miljoenen mensen sterven zonder voedsel”, zei Datuna in een interview met The Guardian.
In 2023 werd de banaan opnieuw opgegeten, dit keer door een Zuid-Koreaanse student die ook zei dat hij „hongerig” was. Hij noemde „het beschadigen van een modern kunstwerk” ook kunst, maar dat de student vervolgens de schil weer vastmaakte was bedoeld als „een grap”.
De nieuwste eigenaar Justin Sun is ook van plan om het waarschijnlijk duurste stukje fruit ter wereld op te eten. „In de komende dagen wil ik zelf de banaan eten als onderdeel van de unieke artistieke ervaring, ter ere van zijn plaats in zowel kunstgeschiedenis als de populaire cultuur”, zei Sun.
Lees ook
‘Voor het kunstbegrip van de gewone man is de muur-banaan niet goed’
Wat is het waard?
In The Art Newspaper schreef de kunstenaar Maurizio Cattelan in 2021 dat het werk niet bedoeld was als grap. Het zou een commentaar en reflectie moeten zijn op de dingen waar mensen waarde aan toekennen. Het werk heeft de bedoeling om een kritische blik te werpen op de kunstwereld.
„Als Comedian in de kern een kritiek is op het hele begrip van de waarde van kunst, dan is de veiling in november de ultieme realisatie van het conceptuele idee van het werk”, zei David Galperin, hoofd hedendaagse kunst bij Sotheby’s, eerder. Galperin benadrukte dat het publiek kan bepalen wat de waarde is. En dat publiek bepaalde dat Comedian, een banaan van 35 cent, miljoenen waard is.
Al generaties lang zit een groep Jordanezen in de zomer op Camping Sandevoerde in Zandvoort. Maar nu is de camping verkocht en moeten ze eraf. De projectontwikkelaar wil er „luxe bungalows bouwen en er schathemeltjerijk van worden”. De campingbewoners binden de strijd aan met het grootkapitaal. Dinsdag kregen ze publicitaire hulp van presentatrice Fidan Ekiz.
In de driedelige reeks Op de barricade (dinsdag, NPO 1) wil Fidan Ekiz het opnemen voor „burgers die opstaan voor bedreiging van buitenaf”. De Amsterdamse campinggangers zijn mediagenieke volkse types die bijvoorbeeld hun zonnebril ophouden tijdens een zitting in de raadzaal, of die zeggen dat de projectontwikkelaar hun camping in „een soort Gazastrook” wil veranderen. De strijd tegen de nieuwe campingeigenaar, een anonieme groep investeerders, – heeft de onderlinge band verstevigd.
Het programma hinkt een beetje op twee gedachtes: Ekiz wil het conflict uitleggen, als in een documentaire, maar ze wil ook markante „volkse types” portretteren, als in een realityshow. Voor beiden is ze eigenlijk te kort op de camping. Een leuke gimmick is dat een van de campinggasten in plat-Amsterdams de voice-over verzorgd. In dit conflict is het trouwens niet moeilijk om sympathie te voelen voor de kampeerders die worden verdreven van hun „happy place”. In de latere afleveringen, met not-in-my-backyardprotesten tegen een asielzoekerscentrum en tegen een munitiedepot, zal dat lastiger worden.
Ekiz voelde zich thuis op de camping, zo zei ze in een interview met Televizier, omdat ze de gemeenschapszin herkende uit haar jeugd in de Tulpenbuurt in Rozenburg. „Samen optrekken, naar elkaar luisteren; dat is iets dat ik in Nederland steeds meer mis, we lijken elkaar uit het oog te verliezen.”
Polarisatie
‘Waarom zijn we zo verdeeld?’ wil Eva Jinek ook graag weten. Ze wijdde woensdag een speciale uitzending aan de polarisatie. Haar talkshow Eva (NPO 1) onderscheidt zich door de rustige, intieme sfeer waar gasten ongestoord hun verhaal kunnen doen, en dat kwam deze uitzending goed van pas. Het ging niet om het uitwisselen van meningen, maar om het duiden door deskundigen.
Tv-maker en schrijver Natascha van Weezel vertelde dat haar streven naar diaoloog tussen burgers steeds moeilijker wordt. Politicoloog Sarah de Lange zei dat de burgers niet wezenlijk van politieke kleur zijn veranderd: de meesten zitten nog steeds in het politieke midden. Wat wel is veranderd, zijn de toegenomen negatieve gevoelens voor andersdenkenden.
Volgens journalist Huib Modderkolk wordt de polarisatie niet veroorzaakt maar wel aangejaagd door sociale media. Hij bestreed de algemene gedachte dat de socials je in een bubbel van gelijkgestemden drijven. Het probleem is juist dat je op de socials vaker mensen met een andere mening tegenkomt, en dan krijg je de neiging om je eigen mening krachtiger neer te zetten. Een verwarrende conclusie. Moeten we dus minder in dialoog met andersdenkenden? Of moeten we wel in dialoog, maar bij voorkeur in persoonlijke ontmoetingen, zoals Van Weezel voorstaat, in plaats van in de semi-anonieme schreeuwkamers van de sociale media?
Ik vroeg me af of het woord polarisatie überhaupt wel de lading dekt. Ik zie bijvoorbeeld geen radicalisering op links. Wat wel is veranderd, is dat een deel van het ‘stille midden’ op drift is geraakt: de helft van de gematigde kiezers heeft de middenpartijen verlaten en is radicaal-rechts gaan stemmen, vooral door angst en weerzin jegens migranten. Radicaal-rechts gedijt het beste bij chaos en onvrede, wat dan weer de meeste aandacht krijgt in bijvoorbeeld talkshows.
Hoe komt het toch dat je als kind de overtuiging kon hebben dat de maan – vooral de volle maan – met je meeliep als je ’s avonds laat een wandeling maakte en dat dit gevoel later verdween. Met de zon had je het niet.
Je vergat te onthouden hoe oud je was toen dat meeloopgevoel verdween. Opeens was het weg en tegen de tijd dat je volwassen was kon het zelfs omslaan in iets dat op het tegendeel leek. Er zijn mensen die durven zweren dat de maan ’s nachts sneller langs de hemel trekt dan de zon overdag. In werkelijkheid is er weinig verschil en schuift de maan juist wat langzamer dan de zon omdat de baan die de maan om de aarde maakt relatief sterk voor de aardrotatie compenseert. Teken het, dan zie je het vanzelf.
Het gevoel voor tijd en afstand, en dus ook voor snelheid, verandert een heel leven lang. Wat moet je zonder psychologie.
Alleen psychologen wisten te verklaren waarom een volle maan die dicht bij de horizon staat groter lijkt dan dezelfde maan hoog aan de hemel. Maar ze maakten het zo ingewikkeld dat je elke keer opnieuw vergeet hoe het zit. Als de tekenen niet bedriegen zal ook het probleem van de ‘maanmiswijzing’ door psychologen worden opgelost. De miswijzing (‘moon tilt illusion’) bestaat eruit dat de verlichte kant van de maan in Eerste of Laatste Kwartier niet in de richting van de zon wijst. Dit is zó onbegrijpelijk dat zelfs wetenschappers van naam en faam het maar liever op gezichtsbedrog houden. Dat is het niet, het is gewoon onbegrijpelijk, het is de uitdrukking van de moeite die het brein heeft met het perspectief in een onbegrensde ruimte.
Een tamelijk kleine hoek
Veel van die klassieke maanraadsels worden vroeg of laat opgelost. Met de helderheid van de maanschijf is het nu bijna zover. Al heel lang geleden is opgemerkt dat de volle maan niet twee keer zoveel licht geeft als de halve maan, dus de maan in EK of LK, maar veel méér. Hoeveel meer? Daar zit ’m de kneep, dat is niet duidelijk. De opgaven variëren van wel twee keer tot elf keer. Van de maan in EK of LK ontvangen we veel zonlicht dat onder tamelijk kleine hoek op de maan viel. Dat scheelt in de reflectie en brengt ook veel schaduw in beeld. Bij volle maan is dat heel anders. Dus een factor twee is sowieso onzin. Sky&Telescopenoemt zes, anderen acht of nog meer.
Ik houd elf voor het theoretisch maximum, zegt Siebren van der Werf. Hij is de fysicus die wist te verklaren waarom Barentsz en Van Heemskerck in januari 1597 op Nova Zembla de zon eerder zagen terugkeren dan mogelijk leek. Van AW-wege was met hem gecorrespondeerd over de ‘maanmiswijzing’ en opeens had hij ook de helderheidskwestie onder de loep genomen. Van der Werf berekende de weerkaatsing van het zonlicht op de maan onder de aanname dat de maan was voorzien van een ‘Lambertiaans oppervlak’, dat is een mat, glad oppervlak dat in alle richtingen dezelfde helderheid heeft. Hij deed het voor alle maanfasen en kwam zo op die factor elf.
Maar de maan heeft geen Lambertiaans oppervlak, ze zit vol bobbels en gaten. De invloed daarvan is nauwelijks te modelleren. Het goede nieuws is dat het inmiddels zeer secuur is gemeten. In een project dat Air-LUSI is genoemd maten de NASA en andere instituten tussen 2019 en 2022 de helderheid van de maan in al haar fasen vanuit een ER-2-vliegtuig dat 20 kilometer hoog vloog. Daar is van de atmosfeer niet veel meer over en komt het maanlicht praktisch ongefilterd binnen. Doel is van de maan een betrouwbaarder calibratie-object voor aardobservatiesatellieten te maken. Maar het neveneffect is dat we, als het meezit, meer zicht krijgen op de factor 6 of 8.
Een staketsel met korrel en vizier
En Siebren van der Werf heeft zich ook aan Aristarchus van Samos gewaagd. Aristarchus was de Griekse astronoom die 300 jaar voor Christus een methode bedacht om de aardse afstand tot de zon te berekenen. De truc is de boogafstand tussen zon en maan te bepalen op het moment dat de maan precies in EK of LK staat, dus als de verhouding licht-donker precies 50/50 is. Op dat moment is de hoek zon-maan-aarde 90 graden. In de rechthoekige driehoek zon-maan-aarde is de schuine zijde (‘hypothenusa’) dan de afstand tot de zon en die is in de afstand aarde-maan uit te drukken. Voorbeelden te over op internet.
Aristarchus mat een hoek van 87 graden. Hoe hij het deed is niet duidelijk maar je kunt je wel een staketsel met korrel en vizier voorstellen waarmee dat mogelijk is. Hij vond dat de zon 19 keer verder van de aarde stond dan de maan. In werkelijkheid is het bijna 400 keer omdat de genoemde hoek niet 87 maar 89,85 graad is. Van der Werf heeft er met correcties voor parallax, refractie e.d. 89,5 van kunnen maken. „Maar kleiner krijg ik het niet.” Toch was Aristarchus’ idee goed.
Wat de thuisrekenaar wil weten is hoe het rekenwerk van Aristarchus verliep. Sinus-tabellen waren er niet zo ver voor Christus. Gelukkig komt in de beschreven driehoek behalve hoeken van 90 en 87 graden een hoek van 3 graden voor. Van zulke kleine hoeken is de sinus praktisch gelijk aan de hoek zelf als je die in ‘radialen’ uitdrukt. Daarvoor moet je weten hoe groot π is. In Aristarchus’ tijd werd de waarde 3 aangehouden en aardig genoeg was dit voor deze kwestie voldoende nauwkeurig. Misschien ging het zo?
