Boegbeeld van het linkse populisme in Duitsland begint nieuwe partij

Het boegbeeld van het linkse populisme in Duitsland draagt een mantelpak en pareloorbellen, en baant zich maandagochtend met opgeheven hoofd en een handtasje bungelend aan haar arm een weg door een menigte van fotografen. Sahra Wagenknecht, de prominentste linkse politica van het land, maakte maandag in Berlijn bekend uit haar partij Die Linke te stappen en een nieuwe partij te beginnen. Eindelijk, want het botert al jaren niet tussen Die Linke en de eigenzinnige Wagenknecht.

Met het ‘Bündnis Sahra Wagenknecht’ (BSW) splitst Wagenknecht zich samen met negen andere Bondsdagsleden af van Die Linke-fractie. Ook de huidige fractievoorzitter, Amira Mohamed Ali, sluit zich aan bij Wagenknecht. De koers van Die Linke, en dan met name de nadruk op identiteits- en klimaatpolitiek, heeft de partij onbeduidend gemaakt, vindt Mohamed Ali. Bovendien ziet het BSW zichzelf als noodzakelijke oppositie tegen de „arrogante en onkundige” coalitie van Olaf Scholz (SPD), aldus Mohamed Ali, en als alternatief voor „hardwerkende mensen die door de huidige politiek in de steek worden gelaten” en nu uit „woede” op de extreem-rechtse Alternative für Deutschland (AfD) stemmen.

Wagenknecht noemt de huidige regering „de slechtste die de Bondsrepubliek ooit heeft gehad”. Zelf staan Wagenknecht en haar medestanders naar eigen zeggen voor een links-conservatieve koers. In een schets van hun politieke programma pleitte Wagenknecht voor de verhoging van het minimumloon en van pensioenen. De bijzonder restrictieve migratiepolitiek in Denemarken noemde Wagenknecht als voorbeeld van hoe het ook in Duitsland zou kunnen. En de „zogenaamde klimaatpolitiek” van de regering Scholz zorgt alleen maar voor hoge energieprijzen, terwijl er in technologische oplossingen zou moeten worden geïnvesteerd – Wagenknecht is ervoor om als vanouds gas uit Rusland te importeren.

De gewone man

Op veel punten lijkt het programma van het BSW, die in januari volgend jaar officieel zal worden opgericht, op dat van de AfD. Ook de AfD wil weer gas uit Rusland importeren, net als het BSW wil ook de AfD wapenleveranties aan Oekraïne staken en zorgen voor een diplomatieke oplossing. Ook een streng migratiebeleid, het opkomen voor „de gewone man”, en de afkeer van klimaatmaatregelen zijn typische AfD-thema’s.

De partij van Wagenknecht heeft dan ook de potentie om niet alleen Die Linke te decimeren, maar om ook aan de AfD een gevoelige klap uit te delen. Volgens peilingen zou de partij landelijk op 20 procent kunnen komen, en in de deelstaten in de voormalige DDR zelfs 30 procent kunnen halen. In drie deelstaten in het oosten van het land – Saksen, Thüringen en Brandenburg – zijn volgend jaar verkiezingen. Daar zal het BSW zich moeten bewijzen. Ook wil de partij meedoen aan de Europese verkiezingen in juni.

Zoals de naam van de partij al zegt, draait het bij het BSW vooralsnog hoofdzakelijk om Sahra Wagenknecht zelf, meer dan om een politiek programma. Wagenknecht heeft een lange staat van dienst, en bij veel kiezers geniet zij veel vertrouwen.

Sahra Wagenknecht zat sinds 2009 voor Die Linke in de Bondsdag.

Wagenknecht werd in 1969 in Jena geboren, haar vader kwam uit Iran en studeerde in de Oost-Duitse studentenstad. In 1989 werd Wagenknecht lid van de DDR-regeringspartij SED. De val van de muur en de daaropvolgende alomtegenwoordigheid van het kapitalisme beschouwde ze als een nederlaag. De SED ging over in de PDS en later in Die Linke. Al in de jaren negentig vond men Wagenknecht binnen de partij lastig en te streng in de leer: zo sprak ze over de verdiensten van Jozef Stalin en DDR-staatshoofd Walter Ulbricht.

Hinken als Rosa Luxemburg

Haar voorbeeld, destijds al, was de Duitse socialiste Rosa Luxemburg. Dat uitte zich ook in Wagenknechts presentatie, in haar blouses en haar opgestoken haren. Zozeer, dat een PDS-bestuurslid in de jaren negentig over Wagenknecht zou hebben gezegd: „Binnenkort begint ze ook nog te hinken” – net als Rosa Luxemburg.

Wagenknecht studeerde literatuur en filosofie en promoveerde in de economie. Ze schijnt achteloos Hegel, Marx en Goethe te citeren. Sinds 2009 zit ze voor Die Linke in de Bondsdag, en is ze niet meer weg te denken uit Duitse talkshows, waar ze onverstoorbaar en eloquent haar vaak omstreden standpunten verkondigt.

Wagenknecht kapittelt het ‘lifestyle-linkse milieu’, dat zich verliest in cultuuroorlogjes in plaats van voor hogere lonen en belastingen te pleiten

Dat Wagenknecht zou breken met Die Linke was een kwestie van tijd. In 2015 was ze een fel critica van de ruimhartige migratiepolitiek van Angela Merkel, tot ontzetting van veel van haar partijgenoten. In 2018 begon ze, samen met haar echtgenoot en oud-minister van Financiën Oskar Lafontaine een beweging genaamd ‘Aufstehen’, geïnspireerd op de gele hesjes in Frankrijk. In 2021 rekende ze af met hedendaagse linkse politiek, en met veel van haar partijgenoten, in een boek met de titel Die Selbstgerechten, ‘De zelfgenoegzamen’. Daarin kapittelt ze het „lifestyle-linkse milieu”, dat zich verliest in cultuuroorlogjes in plaats van voor hogere lonen en belastingen te pleiten. Tot „lifestyle-links” horen volgens Wagenknecht ook Fridays for Future en antiracistische bewegingen.

Voor Die Linke was Wagenknecht door zulke uitspraken al lang een doorn in het oog, helemaal omdat ze een significant deel van de partij achter zich wist te krijgen. De fractie in de Bondsdag van 38 zetels verliest er nu dus 10. Volgens het Duitse kiesstelsel moet een partij 5 procent van de stemmen halen om in de Bondsdag vertegenwoordigd te zijn; door het uittreden van Wagenknecht en co verliest Die Linke haar status als fractie. De twee nieuwe clubs kunnen door als ‘groep’, maar verliezen een aantal privileges, waaronder geld en medewerkers. Om de fractiemedewerkers niet van de ene dag op de andere op straat te zetten, pleitten Mohamed Ali en Wagenknecht ervoor om onderdeel van de fractie te blijven totdat de nieuwe partij ook officieel is gesticht.

‘Immorele diefstal’

Partijprominent Gregor Gysi heeft namens de fractie laten weten dat ze eisen dat Wagenknecht en co per direct hun zetel opgeven. Hun zetel behouden zou „uiterst immorele diefstal” zijn, schreef Gysi op X. Voor Die Linke is het vertrek van Wagenknecht een probleem, maar op langere termijn ook een kans. Nu de kritische leden van Die Linke zijn vertrokken, kan de partij mogelijk een eenduidiger koers varen. De achterblijvers verdedigen bijvoorbeeld als enige partij de acties van de ‘Letzte Generation’, de klimaatactivisten die al bijna twee jaar de wegen in Duitse steden blokkeren, en kritiseren ook als enige partij het aangescherpte migratiebeleid van de regering Scholz.

Veel prominente politici van Die Linke hebben bovendien sinds het begin van de oorlog in Oekraïne hun standpunt over de NAVO bijgesteld; tot 2022 was het binnen de partij consensus dat Duitsland eruit moest. Het BSW schrijft in een concept-programma dat de NAVO bijdraagt aan wereldwijde „instabiliteit” en „we [de alliantie] niet nodig hebben”.

Door haar pleidooi voor onderhandelingen met Rusland is Wagenknecht vaak als „pro-Russisch” bestempeld, erkent zij zelf. Maar dat is onzin, zei ze maandag in Berlijn. „Het is een democratie onwaardig dat mensen met een andere mening zo snel worden belasterd en gestigmatiseerd.”