Category: Boeken

Het weekend was aanstaande. Op het departement stonden voor de net aangetreden minister de beruchte loodgieterstassen klaar gevuld met stukken waarvan zij geacht werd deze thuis door te nemen. „Dat ga ik echt niet lezen”, zei ze met een vies gezicht tegen haar chauffeur. „Geef maar terug aan die meneer”, waarmee zij op haar secretaris-generaal doelde. De minister maakte graag zelf haar keuzes. Werken aan dossierkennis hoorde daar niet bij. Ze ging liever op haar intuïtie af.

Ien dales. ‘Quite a character’, zouden de Britten zeggen. Onconventioneel en zelfbewust, zo is zij de geschiedenis ingegaan. Opeens was ze er in 1981. Staatssecretaris van Sociale Zaken. Van buiten het Haagse politieke circuit om de voor haar partij, de PvdA, altijd gevoelige post sociale zekerheid te beheren. Ze heeft het geweten. Bergen kritiek kreeg zij over zich heen, toen zij de ziektewetuitkeringen wilde verlagen.

Het kabinet Van Agt-Den Uyl waar zij deel van uitmaakte zat niet lang. Na negen maanden was het alweer voorbij. Dales werd Tweede Kamerlid, burgemeester van Nijmegen, om na twee jaar opnieuw naar Den Haag af te reizen en minister van Binnenlandse Zaken te worden in het derde kabinet Lubbers. Ze deed het ruim vier jaar. Toen was ze plotseling dood. Op 62-jarige leeftijd overleden in haar slaap terwijl de laatste maanden van haar ministerschap waren ingetreden.

Gedurfd project

Dat was in 1994. En dan nu een biografie. Een gedurfd project. Want Dales was dan misschien wel een markant bestuurder, een enorme staat van dienst heeft zij niet achtergelaten. Integendeel. Ze is eigenlijk vooral bekend van die ene uitspraak tegenover een zaal gevuld met lokale bestuurders: „Een beetje integer kan niet.” En ze had natuurlijk haar soevereine ‘voor-niemand-bang’ uitstraling.

Om dan over zo iemand een 432 pagina’s tellend boek te schrijven getuigt van moed dan wel bezieling. Maar bezieling valt nu juist niet te ontdekken in deze door politicoloog en journalist Sylvester Hoogmoed onder de titel Pontificaal sociaal geschreven biografie. Hij beschrijft klinisch haar levensloop, chronologisch met behulp van een overvloed aan feiten en gebeurtenissen. Inzichtelijk, volledig, maar de persoon Dales wil desondanks maar niet gaan leven.

De vele details staan het onderliggende verhaal in de weg. Wie was zij, wat wilde zij, wat dreef haar, wat was haar betekenis? Het antwoord op die vragen blijft summier. Ze was zo gewoon, zo nadrukkelijk zichzelf en daarmee uniek in de Haagse politiek, werd vaak over Dales gezegd. Maar ze was ook alweer snel vergeten. ‘In de (auto)biografieën van tijdgenoten werd nauwelijks aandacht aan haar besteed’, constateert Hoogmoed. En in de vele publicaties over de teloorgang van de sociaaldemocratie en de opkomst van het populisme is zij in de decennia na haar overlijden hoogstens ‘terloops vermeld’.

Dan resteert de eigengereide, koppige, hoekige, soms ‘aartsluie’ (althans volgens de in Den Haag geldende mores) Ien Dales. Authentiek, heet zo iemand al gauw: een opvallende verschijning te midden van de grauwe, grijze, veelal masculiene massa. Iemand die kon luisteren. Dat wil zeggen: met mate. Want het wil niet zeggen dat zij ook iets met tegenover haar geuite verlangens deed. Wensen van de bevolking serieus nemen, zoals begin jaren negentig ten tijde van het ambitieuze sociale vernieuwingsproject door professor Anton Zijdeveld tegen haar werd gezegd? „Ach hou toch op. Het volk weet niet wat het wil”, reageerde zij afgemeten.

Tegelijkertijd had Dales over populariteit onder ‘dat volk’ niet te klagen, zo bleek telkens uit peilingen. En bij haar begrafenis waren de viaducten over de snelweg van Utrecht naar Arnhem afgeladen met mensen die afscheid van haar wilden nemen. „Ze zag eruit als een volksvrouw, maar in haar bestuurlijke houding had ze regenteske trekken”, citeert Hoogmoed bestuurskundige Theo Camps die haar als CDA-fractievoorzitter in Nijmegen meemaakte. Zelf concludeert de biograaf: ‘Ien Dales was één van de beste populisten die we nooit hebben gehad. Ze bestendigde de noodzakelijke kloof tussen politieke elite en individuele burgers, maar slechts weinigen konden die zo goed overbruggen als zij, de vormingswerkster die met oprechte belangstelling kon luisteren – benaderbaar en betrokken.’

Maar ze hoefde niet geliefd te zijn. Dat merkten bijvoorbeeld journalisten als die weer eens door haar op hun nummer werden gezet. „U bent er niet op vooruit gegaan”, beet zij een doorvragende journalist van de televisierubriek Den Haag Vandaag voor een draaiende camera toe. Columnist Jan Blokker herinnerde zich Dales bij haar dood als ‘waarschijnlijk de laatste minister die niet stroop likte naar de pers’.

Ziektewetuitkeringen

Ze stond ogenschijnlijk voor haar zaak, respectievelijk de haar toebedeelde taken. Dat bleek bij haar entree in Den Haag in 1981 als staatssecretaris van Sociale Zaken toen zij het plan om de ziektewetuitkeringen te verlagen moest uitvoeren. Dales kwam hiermee recht tegenover de door de latere PvdA-leider Wim Kok geleide vakbeweging te staan. Maar ze deed het met overtuiging. „Ik ben altijd zeer wars geweest van corporatistische neigingen”, zou ze later verklaren.

Volgens haar biograaf is de Wet gelijke behandeling die Dales in 1993 als eerstverantwoordelijke minister door de Tweede Kamer loodste één van haar belangrijkste wapenfeiten geweest. Deze wet, een nadere uitwerking van artikel 1 van de grondwet, bevat anti-discriminatiebepalingen op het gebied van arbeidsvoorwaarden, benoeming, ontslag en onderwijs. Seksuele voorkeur was niet langer een afwijzingsgrond. Vooral de wijze waarop zij de christelijke partijen probeerde te overtuigen maakte indruk. ‘Ze werd door haar verdediging van het wetsvoorstel een icoon binnen de homobeweging’, aldus Hoogmoed.

Ien Dales was Ien Dales. Moeilijk om te doorgronden. Dat blijkt ook uit haar nu verschenen levensverhaal. Pontificaal sociaal is niet de biografie geworden die een alles verklarend portret van Ien Dales schildert. Veel meer fungeert zij erin als spiegel voor haar tijd. Een tijd waarover zoals het boek met zijn vaak interessante en soms ook vermakelijke observaties laat zien, overigens genoeg te melden valt.

Delen

Mail de redactie

Het geopolitieke denken is terug. Ik merkte het eens te meer toen ik onlangs door een redacteur van een radioprogramma werd uitgenodigd voor een paneldiscussie over pacifisme. Om een oorlog met Rusland te voorkomen, moesten we Oekraïne maar aan Rusland uitleveren, meende hij. Want waarom zouden onze kinderen moeten vechten voor de verdediging van een land dat bij de EU noch de NAVO hoorde?

Op zich is dat geen vreemde gedachte. Oorlog is, om met Tucholsky te spreken, toch vooral iets stompzinnigs. Maar zodra je beseft dat het Rusland behalve om Oekraïne ook te doen is om herstel van zijn invloed in heel Oost-Europa, denk je wel anders. Schreef Henry Kissinger in 1994 in zijn Diplomacy niet dat Rusland op een gegeven moment zijn imperialistische politiek zou hervatten? Dat dit toen nog twintig jaar op zich liet wachten, zegt alles over de hardnekkigheid ervan.

Ik lees erover in het informatieve Hoogmoed en macht. Geopolitiek en de Europese Unie van voormalig minister van Buitenlandse Handel Tom de Bruijn. Hierin houdt hij op grond van verhelderende voorbeelden uit de geschiedenis een betoog voor een sterke, daadkrachtige en militair zelfstandige EU. Om niet vermalen te worden tussen de toenemende geopolitieke belangen van de VS, China en Rusland, die de wereld op drift hebben gebracht, is dat voor Europa de grote uitdaging.

Duitsland speelt volgens De Bruijn een grote rol in het nieuwe geopolitieke spel. Dat bleek onder meer toen kanselier Scholz direct na Trumps herverkiezing op zijn dooie eentje met Poetin belde om over de oorlog in Oekraïne te praten. Alleen al daaruit kun je opmaken dat Duitsland zich net als in de jaren twintig van de vorige eeuw weer een brug tussen Oost en West voelt. Daarbij doemt ook het gevaar van een Duitse Alleingang op, die zand in de as Berlijn-Parijs kan strooien waardoor de EU verlamt raakt.

Sceptisch is De Bruijn over het toekomstig Oekraïense EU-lidmaatschap van Oekraïne. Volgens hem zal dat land de natiestaat, die het als gevolg van de oorlog met Rusland is geworden, alleen maar verder uitbouwen. Terwijl dat haaks staat op het post-nationale denken van de EU-lidstaten.

Om zijn betoog te bekrachtigen haalt De Bruijn het ‘Verdrag betreffende de EU’ aan, waarin staat dat als een EU-lidstaat op eigen grondgebied wordt aangevallen, de andere lidstaten dat land met alle beschikbare middelen te hulp moeten komen. In het geval van Oekraïne betekent zoiets een oorlog tussen de EU en Rusland, terwijl de EU nauwelijks over de militaire middelen daartoe beschikt. Vandaar ook dat de huidige EU-lidstaten volgens De Bruijn als voorwaarde voor toetreding van Oekraïne zullen stellen dat het land eerst lid van de NAVO wordt. Dat gebeurde tenslotte ook met de Oost-Europese landen die in 2004 en 2007 in de EU werden opgenomen.

Het nieuwe geopolitieke denken maakt de Oekraïense tragedie met de dag groter. Ook omdat De Bruijn je eraan herinnert dat Rusland tussen 1500 en 1917 dagelijks met 130 vierkante kilometer toenam. De huidige Russische opmars in Oekraïne zou dus zomaar het begin van zo’n nieuwe gebiedsuitbreiding kunnen zijn. Het toenemende pacifisme moedigt die ambities alleen maar aan. Daarom zou iedereen De Bruijns boek moeten lezen, al was het maar om te beseffen hoe slecht Europa ervoor staat als het om zijn eigen verdediging gaat nu het niet meer zorgeloos op de VS kan rekenen.

Delen

Mail de redactie

‘In ongenade las ik op mijn vijftiende, het stond in de boekenkast van mijn tante en oom, die het me aanraadden. Het verhaal draait om David Lurie, een hoogleraar Engelse literatuur die in opspraak komt door een verhouding met een studente, Melanie Isaacs. Na zijn ontslag trekt hij in bij zijn dochter op haar afgelegen boerderij, waar schokkende gebeurtenissen plaatsvinden. Het verhaal speelt zich af in het Zuid-Afrika van eind jaren negentig, vlak na de afschaffing van de apartheid.

Toen ik het boek voor het eerst las, zag ik de verschillende lagen in het boek nog niet, kan ik achteraf zeggen. Maar ik was gefascineerd door de persoonlijke relaties in zo’n historisch beladen omgeving. David intrigeerde me. Zijn humor en cynisme spraken me aan. Ik had het idee dat hem groot onrecht werd aangedaan.

Vijf jaar geleden pakte ik het boek opnieuw op. Mijn hele kijk op het verhaal kantelde. Wat eerst een romantische verhouding leek, zag ik nu als grensoverschrijdend gedrag. David was niet langer de charismatische antiheld. Nu, na een derde lezing, valt dat nog sterker op. Inmiddels heeft de #MeToo-beweging ons de taal gegeven om zulke gebeurtenissen te duiden.

Op mijn vijftiende zag ik David als een slachtoffer. Zijn kinderlijke manier van denken over relaties sloot destijds waarschijnlijk beter aan bij mijn eigen logica. David valt in ongenade doordat hij zich weigert te verontschuldigen voor zijn relatie met een studente. Ik gaf hem gelijk in zijn slachtoffergevoelens. Wat werd die arme man wel niet aangedaan? Het wispelturige handelen van Melanie, die hem eigenlijk niet wil maar toch verwikkeld raakt in de relatie, kon ik toen niet plaatsen. Dat het verhaal vanuit Davids perspectief wordt verteld, maakt het makkelijk om in zijn verwarring mee te gaan.

Herlezen in verschillende levensfasen maakt een enorm verschil, maar ook de tijd waarin je een boek leest speelt dus mee. Voordat de #MeToo-beweging veel aandacht trok, had ik waarschijnlijk niet de context om te begrijpen wat zich tussen David en zijn studente afspeelt. Nu zag ik: dit is een man die zich opdringt en daarover geen enkele zelfreflectie toont.

David begrijpt bijzonder weinig van de vrouwen in zijn leven: zijn ex-vrouw, zijn dochter, en vooral de studente. Hij dweept met grote dichters en voelt zich daardoor een superieure romanticus. Nu zie ik hem als een man die gevangen zit in een soort ‘main character syndrome’. Hij is het type dat denkt dat alles altijd om hem draait.

Toch is het nog steeds interessant om het verhaal vanuit zijn perspectief te lezen. Zonder dat Coetzee hem karikaturaal of eendimensionaal neerzet, gaat In ongenade over het soort man dat we allemaal wel kennen, die vindt dat hij recht heeft op van alles. Hij beschouwt wat er met Melanie gebeurde niet als zijn verantwoordelijkheid. Voor hem is de verhouding iets wat hem overkwam, iets dat groter is dan hijzelf. Hij handelt niet uit kwade wil. Maar dat hoeft iemand ook niet te doen om toch schade aan te richten.

Opvallend is dat recensenten destijds de machtsdynamiek nauwelijks benoemden. Ze schreven over een ‘liefde’. Dat laat zien hoezeer #MeToo de blik heeft veranderd. Ik heb op mijn vijftiende echt een ander boek gelezen.”

Delen

Mail de redactie

Het nieuwe boek Parade van Rachel Cusk begint met de zin: ‘Op een bepaald punt in zijn carrière begon de kunstenaar G, misschien omdat het de enige manier was die hij kon bedenken om zijn tijd en zijn plaats in de geschiedenis te duiden, ondersteboven te schilderen.’ Een Cuskiaanse opening: de kern van het verhaal wordt erin gevat, je valt middenin een betekenisvolle ervaring van het personage. De tekst voelt al snel vertrouwd, met een typerende stijl die we van haar Contouren-trilogie kennen. Cusk voert personages op die zichzelf al kletsend binnenstebuiten keren, daar rustig de tijd voor nemen en zo een behapbare weldaad aan ideeën tentoonspreiden.

De verteller verdwijnt intussen naar de achtergrond: het gaat om de gesprekken, de opgevoerde anekdotes en hoe de ontvangst van die woorden voornamelijk indirect iets zegt over de luisterende verteller. Op die manier brak Cusk eerder met conventionele regels van de roman: je identificeren met een hoofdpersonage is moeilijk als je die nauwelijks terugvindt in de tekst. Met Parade, onlangs bekroond met de prestigieuze Britse Goldsmiths Prize voor experimentele literatuur, gaat ze nog een stap verder.

Parade bestaat uit vier losse verhalen (de stuntman, duiker, vroedvrouw, spion) die elk over een kunstenaar gaan, man of vrouw, filmmaker of schilder, telkens eenduidig ‘G’ genoemd. We lezen korte, schetsmatige biografieën van kunstenaars, die paradoxaal genoeg geanonimiseerd zijn.

De prijs van ervaring

Het boek opent met een echtpaar, de klassieke (lees: ouderwetse) mannelijke kunstenaar G en zijn vrouw, die op afstand van de stad zijn gaan wonen. Zijn vroege werk werd kritisch ontvangen en hij rebelleert vervolgens door op zijn kop te schilderen, maar hij wordt door diezelfde wereld dan weer geprezen. Met dit omkeringsidee wil hij de werkelijkheid bevrijden van haar beperkingen: wanneer iets refereert aan de werkelijkheid, volg je bepaalde wetten die in die wereld gelden. Wanneer je een portret omkeert, gaat die referentie grotendeels verloren, omdat je iets nieuws waarneemt. De betrokkenheid van de toeschouwer, zo redeneert G, lijkt daarmee te verdwijnen en daarmee de kritische blik die beoordeelt of een beeld geloofwaardig en herkenbaar is.

Als de vrouw van G een schilderij uit deze omgekeerde serie ziet waarin hij haar naakt heeft afgebeeld, is het alsof ze een klap krijgt: ‘het was haar toestand, de toestand van haar sekse’. G geeft haar (en haar sekse) dan wel een stem, maar is tegelijkertijd ongenadig hard in zijn opvatting ‘dat vrouwen geen kunstenaar konden zijn’, waarvan de echtgenote vermoedt dat hij bedoelt ‘dat vrouwen geen kunstenaar konden zijn als mannen al kunstenaar wilden zijn’.

Ze ziet het kunstenaarschap als een bijzondere staat van menszijn (manisch, toegewijd, gefocust), die binnen een gezin alleen kan bestaan als deze afwijkende rol door één van de ouders geclaimd wordt terwijl de ander zorg draagt voor het huishouden, de kinderen. Voor de moeder zou dat niet dezelfde keuze zijn als voor de vader: ‘Moeder zijn betekent oorverdovend en onophoudelijk leven in het moment. De kunstenaar die ook moeder is moet uit het moment stappen om toegang te krijgen tot een heel ander soort moment, en telkens als ze dat doet betaalt ze daarvoor een prijs, de prijs van ervaring.’ Er wordt gesteld dat mannelijke kunstenaars gelegitimeerd en daarmee moeiteloos hun leven aan de kant zetten voor hun kunst, terwijl vrouwen de omschakeling van moeder naar kunstenaar telkens weer moeten ervaren als niet vanzelfsprekende keuze (als een pijnlijk breken, een strijd).

In de andere verhalen wordt eveneens onderzocht hoe kunst zich verhoudt tot de werkelijkheid en een kunstenaar tot een samenleving. We krijgen het verhaal van andere G’s, die de vorm aannemen van een succesvolle vrouwelijke schilder die haar rol als moeder en kunstenaar probeert te verenigen, een filmmaker wier moeder net overleden is en een museumdirecteur die een tentoonstelling (van G) voor de dag moet sluiten, als er voor haar ogen een bezoeker van de bovenste verdieping zijn dood tegemoet springt.

Willekeurig gekozen

Parade is een spel. Wat een stuntman, een duiker, een vroedvrouw en een spion met elkaar te maken hebben? Zij verwijzen naar rollen die we aannemen en hoe die onze omgang met de buitenwereld beïnvloeden. Hoe die G’s met elkaar samenhangen, dat is een zoektocht zonder pasklare antwoorden die je als lezer moet ondernemen. Soms zijn er overlappende elementen te vinden, zoals een tentoonstelling of een parade die in meerdere verhalen opduikt, maar de grootste gemene deler is de benaming G, een benaming gestript van alle individualiteit en bovendien multi-inzetbaar. Cusk stelde onlangs, tijdens een interview op literatuurfestival ILFU, dat ze de letter willekeurig gekozen heeft: schuilend achter één en dezelfde letter zie je als lezer eerder het kunstenaarschap dan de persoon erachter, zoals een artiestennaam. Er wordt inmiddels druk gespeculeerd over de bestaande kunstenaars op wie deze personages zijn gebaseerd (zoals wellicht Georg Baselitz die bekend is om zijn omgekeerde schilderijen – zie ook de beginletter van zijn voornaam).

Vaak zijn de opgevoerde ideeën in deze roman zo abstract, dat je voelt dat ze ergens een waarheid raken, maar dat het knap lastig is om ze echt te doorgronden. Wat het ook ingewikkeld maakt, is dat ze lang niet altijd eenduidig zijn: waar de vrouw te weinig ruimte krijgt (de kwetsbaarheid van het op straat bejegend worden of als tweederangs gezien te worden, als kunstenaar, als moeder) laat ze even vaak na om ruimte in te nemen, want: ‘[…] wat haar verleidde was zijn afkeuring. In zijn afkeuring herkende ze het bewijs van zijn gezag.’ Cusk vraagt met dit boek veel van haar lezer, door scherven te geven in plaats van verhaal met een vaste structuur en helder gedefinieerde, identificeerbare personages. Het is aan de lezer om de stukjes verhaal aan elkaar te denken, om abstracte theorie begrijpelijkerwijs op de praktijk te laten passen. Daar moet je zin in hebben. Soms voelt het rijk en doordacht, soms is het simpelweg irritant.

Voor sukkel aangezien

In het laatste verhaal, waar de moeder van de filmmaker komt te overlijden, verandert de vertelstem opvallend genoeg van ‘ik’ naar ‘we’. Het is alsof de versplintering van het verhaal door deze ingrijpende gebeurtenis compleet is: de gebroken stukken van dezelfde persoon lijken te spreken. Betekenisvol is dan ook de allerlaatste scène, waarin vanuit een hotelkamer wordt neergekeken op wat er van de parade op straat is overgebleven: een laag glasscherven. Rachel Cusk levert een gebroken roman af, die een parade van personages en kunstenaarschappen omvat. Misschien kan je uit de grote complexiteit zelfs afleiden dat het vinden van de antwoorden op de vragen die ze opwerpt niet eens per se de bedoeling is. Het effect is een geïntensiveerde leeservaring die inspanning vraagt, maar ook de indruk geeft dat er bij herlezing nog vernuft ligt te wachten.

Ondertussen toont Cusk de scherpte van haar taal in fraaie zinnen als: ‘Ik geef toe dat ik ook niet graag voor sukkel word aangezien, maar wanneer de illusie de realiteit probeert te verdringen, roept dat bij mij een associatie met de dood op’. En: ‘[…] sommige begrafenisgasten huilden wel van schrik, alsof ze de dood hadden betrapt op stelen van het leven.’ Zoals de Contouren-trilogie in geen enkele boekenkast zou mogen ontbreken en Een levenswerk in elk standaard kraampakket zou moeten zitten, is Parade een interessante toevoeging aan een oeuvre dat de lezer uitnodigt om uit vaste vormen te breken en het spel met Cusk mee te spelen: duiden te midden van de chaos die het leven is.

Lees ook

‘Ik ben mijn gevoel voor humor kwijtgeraakt’

Delen

Mail de redactie

Als iets de bevolking van het huidige Rusland verenigt dan is het de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog. De strijd tegen de fascisten, zoals de nazi’s er worden genoemd, is dagelijks onderwerp van speelfilms en series op de staatstelevisie. Ook neemt president Poetin iedere gelegenheid te baat om zijn volk op te jutten tegen de ‘nieuwe fascisten’ uit Oekraïne en het Westen, die Rusland zouden willen vernietigen. In navolging van Stalin zou alleen hij in staat zijn om die vijand tegen te houden.

De Tweede Wereldoorlog, oftewel de Grote Vaderlandse Oorlog, is in Rusland heilig. De bijbehorende mythes lijken onder Poetin alleen maar groter te worden. Zelfs het Molotov-Ribbentroppact, het niet-aanvalsverdrag tussen Duitsland en de Sovjet-Unie uit 1939 waarbij in geheime protocollen Polen en de Baltische landen werden verdeeld, wordt door het Kremlin steeds vaker als een historische noodzaak gepresenteerd. Als je daar de recente sluiting van het Goelag Museum in Moskou op last van de FSB bij optelt, kun je niet anders dan concluderen dat het witwassen van de misdaden van Stalin in volle gang is en een herhaling ervan niet valt uit te sluiten.

De Tweede Wereldoorlog was in de Sovjet-Unie een strijd voor de goede zaak, zoals minister van Buitenlandse Zaken Molotov op de dag van de Duitse invasie op 22 juni 1941 op de radio zei. En net zoals Poetin die oorlog in Oekraïne gebruikt voor het behouden van zijn machtspositie, zo had Stalin de strijd tegen de fascisten nodig om zijn dictatuur te kunnen legitimeren.

Om het heldendom en het genie van Stalin nog eens uit te vergroten ontstond in de loop van de oorlog binnen de Sovjetelite behoefte aan een nieuwe Oorlog en vrede waarin het Rode Leger zijn heldendaden weerspiegeld zag en er zijn moreel mee kon oppeppen. Het meesterwerk van Lev Tolstoj over de invasie van Rusland door Napoleon in 1812 was tijdens de oorlog tegen Hitler-Duitsland razend populair. Stalins generaals lazen het om zich te spiegelen aan maarschalk Koetoezov, de roman werd op de radio voorgedragen en menige soldaat had het in zijn ransel om het tijdens gevechtspauzes te lezen.

Vasili Grossman (1905-1964), die als oorlogscorrespondent voor legerkrant Rode Ster vier jaar lang verslag van de strijd aan het front had gedaan en door zijn reportages ongekend populair was bij de gewone Sovjetburgers, voelde zich geroepen om de Rode Tolstoj te worden. Van 1943 tot en met 1949 werkte hij dan ook aan wat het eerste deel van wat zijn tweeluik over de Tweede Wereldoorlog zou worden.

Maar zolang Stalin leefde, was het niet eenvoudig om over die oorlog een waarheidsgetrouw verhaal te schrijven, waarin het meest uiteenlopende menselijke gedrag aan de orde zou komen en de chaos binnen het opperbevel niet verzwegen werd. Een Sovjet-soldaat moest namelijk behalve een onversaagde held, ook een trouwe communist en vooral geen overloper, collaborateur of twijfelaar zijn.

Einstein

Toen Grossman in 1949 elf van zijn uiteindelijke 177 hoofdstukken in een afzonderlijke uitgave publiceerde, gingen die alleen over gevechten, beschietingen, bombardementen en voorbeeldige communistische helden. De natuurkundige Viktor Strum – de hoofdpersoon uit Leven en lot, het beroemde vervolg van Stalingrad – en zijn aangetrouwde familie de Sjaposjnikovs kwamen er niet in voor, terwijl zij de belangrijkste personages in de roman waren. Ook in de delen die een jaar later in het literaire tijdschrift Nieuwe Wereld verschenen, was geen plaats voor niet-militaire hoofdstukken. Strum mocht deze keer wel meedoen, maar dan niet als hoogleraar natuurkunde, maar als militaire partijcommissaris, wat Grossman weigerde.

Lees ook

In ‘Leven en lot’ waan je je in een duizelingwekkende en actueel geworden nachtmerrie

Ondertussen werd de ene na de andere nieuwe versie van de roman door de censuur afgewezen uit angst voor de mogelijke gevolgen, steeds weer met andere argumenten. Zo moesten in Grossmans zesde versie Strum en de Sjaposjnikovs plaatsmaken voor uitermate saaie stukken over de historische rol van Stalin in de oorlog.

In weer een nieuwe versie werden hoofdstukken toegevoegd over de heldhaftige fabrieksarbeiders en mijnwerkers in de Oeral en Siberië. Deze keer bereikte Grossman een compromis over Strum, die hij ondergeschikt moest maken aan een nieuw personage, de wereldberoemde natuurkundige Dmitri Tsjepyzjin. Toch zag de schrijver het als een overwinning, want hij had Viktor Strum behalve op zichzelf ook gebaseerd op zijn leermeester Lev Strum, die in 1937 in Kyiv ten prooi was gevallen aan de Stalinterreur. Maar ook nu liet hij zich niet helemaal temmen, want hij zette Tsjepyzjin neer als een autonome denker met idealistische, anti-leninistische ideeën, wat in een volgende versie helaas weer moest worden aangepast.

Uit de editie die in 1952 daadwerkelijk van de drukpers rolde, waren ook de passages over egoïstische, corrupte, liederlijke, wodka smokkelende of anderzijds criminele militairen geschrapt. Ook de beschrijvingen van hun onderkomens vol luizen, vlooien en stront waren nu verdwenen. En nog altijd was elke verwijzing naar de Joodse afkomst van Strum taboe, wat nog eens werd versterkt doordat Stalin in die dagen met een antisemitische campagne was begonnen waar veel vooraanstaande Joden het slachtoffer van zouden worden.

Dood van Stalin

Na de dood van Stalin in 1953 verdampte de angst bij de uitgevers. Drie jaar later verscheen dan ook eindelijk een voor iedereen min of meer acceptabele, definitieve editie van Stalingrad. Op die uitgave baseerden vertalers Robert en Elizabeth Chandler zich voor de eerste Engelse vertaling van dat boek. Als eerbetoon aan de schrijver voegden ze er ook de gecensureerde fragmenten toe die ze in de elf typoscriptversies hadden gevonden.

Op hun beurt namen Annelies de hertogh en Els de Roon Hertoge die Engelse editie als uitgangspunt voor hun voortreffelijke en secure Nederlandse vertaling. De inconsistenties die ze in die versie tegenkwamen als gevolg van Grossmans vele aanpassingen, hebben zij zoveel mogelijk gelijkgetrokken. Daarbij baseerden zij zich vooral op de vondsten die ze deden in de derde typoscriptversie. Voor het eerst is nu door hun ijver een zo compleet mogelijke editie van Stalingrad verschenen, die Grossmans goedkeuring zeker zou hebben gekregen. Het maakt deze Nederlandse vertaling dan ook uniek.

Het verhaal van Stalingrad, dat aanvankelijk Voor de goede zaak heette, is boven verwachting boeiend, juist omdat het een vergelijkbare, alles en iedereen verzengende chaos laat zien als in de huidige oorlog in Oekraïne. Je beseft daardoor dat er niet zoveel veranderd is in het menselijke gedrag in extreme geweldssituaties.

Ook mis je in Stalingrad niet de geweldige filosofische passages over goed en kwaad, over de volgzaamheid van de meerderheid in een dictatuur of de vergelijking van het nationaal-socialisme met het communisme, die Leven en lot zo bijzonder maakten. Die passages zouden er in 1961 toe leiden dat het volledige typoscript van dat boek door de KGB in beslag werd genomen en vernietigd, omdat publicatie een atoombom onder het communistische systeem zou leggen. Alleen een bij vrienden verborgen kopie zorgde er jaren na Grossmans dood voor dat Leven en lot alsnog, in Zwitserland, gepubliceerd kon worden.

In Stalingrad excelleert Grossman net als in Leven en lot in zijn karakteriseringen van gewone mensen in oorlogstijd, of het nu militairen zijn of burgers, Russen of Duitsers. In zijn beschrijvingen van Hitler en Mussolini steekt hij zelfs menige historicus naar de kroon.

Vooral de belevenissen van leden van de familie Sjaposjnikov, die tot de intelligentsia behoren, maken het verhaal meer dan de moeite waard. Je gaat bijna van ze houden en laat een traan als het hun tegenzit. Zo is de 26-jarige, wereldse Zjenja Sjaposjnikova getrouwd geweest met de fanatieke, knorrige kolonel Nikolaj Krymov, die voor de Komintern heeft gewerkt. Hij is op een zijspoor gezet en dient nu als politiek commissaris aan het front, waar hij steeds gedesillusioneerder over het communisme raakt.

Zjenja is bij Krymov weggegaan, omdat ze zich steeds meer aan zijn gemopper begon te ergeren. Maar ook al meent ze dat haar liefde voor hem over is, ergens houdt ze nog altijd van hem, zoals Krymov op zijn beurt naar haar terugverlangt. De manier waarop Grossman hun twijfels en gemankeerde verhouding neerzet is ronduit meesterlijk.

De afkalvende liefde van Viktor Strum voor zijn vrouw Ljoedmila Sjaposjnikova, wier eerste man in 1937 tijdens de Stalinterreur is verdwenen, wordt even aangrijpend beschreven. Zeker als Strum een verhouding krijgt met een andere, veel jongere vrouw en tegelijkertijd beseft nooit zonder Ljoedmila te kunnen, zoals ook uit Leven en lot zal blijken.

Net zoals in dat laatste boek is ook in Stalingrad sprake van de afscheidsbrief die Strum van zijn moeder krijgt. Zij zit opgesloten in het Joodse getto van het Oekraïense stadje Berditsjev en stuurt een laatste groet aan haar geliefde zoon. Maar waar in Leven en lot die afscheidsbrief in zijn geheel te lezen is en je daardoor een diep inzicht geeft in de banaliteit van het antisemitisme, is er in Stalingrad alleen maar sprake van. Dat laatste komt ongetwijfeld doordat in de Sovjet-Unie, en ook in een roman, niet over het lot van de Joden gesproken mocht worden. Maar in Stalingrad geeft juist dat voortdurend noemen van die brief het Joodse leed een extra lading.

Juist zulke passages laten je ieders wanhoop, angsten, twijfels, dilemma’s en onzekerheden in oorlogstijd voelen. En alleen dat al maakt Stalingrad zo bijzonder.

Natuurlijk gaat een groot deel van de roman over de oorlog zelf. Er wordt gevochten en gesneuveld, de bombardementen lijken eindeloos te duren. Grossman beschrijft het allemaal zo indringend als alleen een ooggetuige dat kan. Neem alleen al een zin als deze over een aanvliegende bom: ‘Dit geluid, dat zo’n drie, vier seconden aanhield, doordrong alles wat leefde, en alle harten, zowel van de ten dode opgeschrevenen als van hen die zouden overleven, krompen ineen van angst.’

Botteriken

Tijdens de gevechten is iedereen aan Sovjetzijde een held, zoals de regels van het socialistisch realisme voorschreven. Grossman laat je dat extra goed beseffen als hij beschrijft dat de meeste Sovjetsoldaten in Stalingrad wisten dat ze het niet zouden overleven. Het maakte hen uitermate cynisch, maar ook vastbesloten om tot de laatste snik door te vechten. Die heldenpassages en pathetische zinnen over de kracht van het ‘vrijheidslievende Sovjetvolk’ zijn net als die over de noeste fabrieksarbeiders en mijnwerkers behoorlijk over the top, maar je vergeeft het Grossman, omdat hij zulke propagandateksten wel moest schrijven als hij zijn boek gepubliceerd wilde krijgen.

Wat dat heldenpathos en overdreven patriottisme betreft wijkt Stalingrad dan ook behoorlijk af van het veel realistischere Leven en lot, waarin ook plaats is voor de fatale strategische beslissingen van Stalins opvolger Nikita Chroesjtsjov. Maar mede daardoor mocht dat boek na zijn voltooiing niet verschijnen.

Tegelijkertijd heeft het pathetische bij Grossman soms ook een functie. Zo vraagt de doodsbange Zjenja zich na afloop van een Duits bombardement af of de toekomstige generaties zich het menselijke lijden nog zullen herinneren. en dan schrijft hij: ‘Het is niet bestendig zoals de stenen van monumentale gebouwen en de roem van generaals; het bestaat uit tranen en fluisteringen, de laatste zuchten en reutels van stervenden, kreten van wanhoop en pijn, en het verdwijnt zonder een spoor achter te laten, samen met de rook en het stof die door de wind boven de steppe worden verspreid.’

Dat die zorg voorbarig was, zou Vladimir Poetin de wereld tachtig jaar later inpeperen. Je hoeft alleen maar naar zijn oorlog tegen Oekraïne te kijken om te beseffen dat alles wat je in Stalingrad leest, zich in al zijn gruwelijkheid herhaalt.

Delen

Mail de redactie

Het boek begint met een droom, altijd een minpuntje – een droomscène is nooit concreet, alles kan alle kanten op, alles blijft vaag – maar het is gelukkig een korte scène en daarna neemt het boek vaste vorm aan.

In 1941 werd Belfast binnen een maand drie keer uitgebreid gebombardeerd door de Duitse Luftwaffe. Die maand en die stad vormen het decor van Deze dagen, de vierde roman van Lucy Caldwell, die zelf in Belfast geboren is. Centraal staat het doktersgezin Bell, en in het bijzonder de bijna volwassen, nog thuiswonende dochters Audrey en Emma. Audrey is de conventionele van het stel: ze is verloofd met de jonge, veelbelovende dokter Richard maar heeft haar twijfels, zowel over hem als over haar toekomst. Emma is vrijwilligster bij een Eerste Hulppost en krijgt een geheime relatie met haar supervisor Sylvia.

Caldwell slaagt er goed in om de verwikkelingen van deze twee zussen, en de rest van het gezin, te schilderen tegen de achtergrond van – nee, natuurlijk niet tegen de achtergrond van de oorlog, ze zitten er middenin, hun levens worden omvergegooid door de gruwelijke gevolgen van de bombardementen. Maar zolang ze niet sterven, gaat hun leven door, met alle grote en kleine verwikkelingen die nu eenmaal bij het leven horen. Het zijn hectische, vreemde, onwerkelijke weken, eenzame weken ook, zeker voor Emma, die wanneer haar vriendin na een bombardement wordt vermist, aan niemand kan vertellen wat ze hadden en hoeveel ze voor haar betekende.

Hoogtepunt van de roman is de uitgebreide beschrijving van het tweede bombardement, en de gevolgen ervan, de zoektochten door het puin, de angst, het afwachten.

Twee dingen vallen op bij het lezen van deze roman. Ten eerste merk je gaandeweg hoe weinig contact de twee zussen met elkaar hebben, zonder dat er sprake is van conflict. Komt het überhaupt wel eens voor dat ze zich in dezelfde ruimte bevinden? Is die onderlinge afstand niet een beetje vreemd? Maar Caldwell weet wat ze doet. Als Emma en Audrey zich tegen het einde van de roman dan toch eens daadwerkelijk in een en dezelfde ruimte bevinden, de hal van hun ouderlijk huis, gebeurt iets dat wezenlijk en ingrijpend is: door iets uit te spreken wat Audrey zelf niet kan zeggen voorkomt Emma dat haar zus een keuze maakt die ze de rest van haar leven zal betreuren. En juist doordat de zussen in het voorgaande zo heel erg hun eigen gang gingen, is die scène zo indringend.

Minder geslaagd is de manier waarop Caldwell via gedachten en observaties van haar personages de lezer informatie geeft over Belfast en de tijd waarin het verhaal zich afspeelt. Er worden krantenberichten geciteerd, mensen hebben toevallig net de parate kennis om achtergrondinformatie te verschaffen, of horen viavia een veelzeggende anekdote over hoe er op hogere niveaus over de slachtoffers wordt gedacht. Dergelijke ingrepen komen gekunsteld en geforceerd over, omdat Caldwell hier niet uitgaat van haar personages maar van de informatie die ze via die personages wil overbrengen.

Toch begrijp je wat ze wil bewerkstelligen. Door die geïnjecteerde achtergrondkennis, en ook door aandacht te besteden aan personages die niet bij het doktersgezin horen, ontvouwt ze een panorama dat steeds breder wordt, en dat ervoor zorgt dat Deze dagen uiteindelijk niet gaat over een familie in oorlogstijd maar over een stad in oorlogstijd. De roman is een elegie voor en een ode aan het gebombardeerde Belfast en haar bevolking. Tegelijkertijd overstijgt de roman het historische kader waarin ze is gevat: vernietigde steden zijn van alle tijden, zeker ook van deze.

Delen

Mail de redactie

Het is inmiddels een beproefd recept van schrijver Tomas Lieske (1943), die dit jaar de Constantijn Huygens-prijs voor zijn oeuvre kreeg: neem een historisch figuur en breng hem in een situatie waar je ‘m niet zou verwachten. Zoals Beethoven, die bovenin de cabine van een hijskraanmachinist opdook (in de roman Honderd hoge dagen). Of de natuurkundigen Paul Ehrenfest en Niels Bohr, die een stukje gaan zwemmen in wat vervolgens een verhaal blijkt over een meisje dat een auto-ongeluk krijgt (in De vrolijke verrijzenis van Arago).

Schrijven over de groten uit de geschiedenis, dat doet Lieske graag, om ze zo wat extra kleur en menselijkheid te geven. Hij fabuleerde in speculatief biografische gedichten de kindertijd bijeen van onder meer Hildegard von Bingen, Napoleon en Alice (uit Wonderland), hij bedacht dat sterrenkundige Christiaan Huygens wel het licht moest zijn gaan zoeken na de vroege dood van zijn moeder: ‘Welke materie kwam in een golfbeweging/ toen het licht zich uit de ogen van zijn moeder/ terug ging trekken […]’. Idealiter voegt de fictie net dat onverwachte levenssprankje toe waar historici hun vingers niet aan zouden durven branden.

In zijn nieuwe roman dropt hij William Shakespeare in een Romeins wijnlokaal aan de Via di Ripetta, waar de schilder Caravaggio dan een graag geziene gast is. Die trekt als kunstenaar graag de verhalen uit het verleden naar het heden: ‘Hij wilde de hele Bijbel tot geschilderde werkelijkheid maken. Van nu. Van hier. Van hun eigen omgeving.’ Tegenover de aanhangers van ‘de suikerstijl’, zeg maar gemaniëreerde sprookjesbarok, plaatst Caravaggio bloed, vuil, emotie. De straat en het gewone volk van Rome inspireren hem.

Dat geldt al evenzeer voor Shakespeare, of ‘Shaksbird’, zoals de kroeggasten het liefdevol verbasteren. Die interesseert zich ook voor ‘levende gesprekken’, en is dus onmiddellijk fan van Caravaggio. ‘Wie zo diep en trefzeker het licht in de ziel van een ander kon werpen, kon ook het geluk brengen’, laat Lieske hem ronken. Caravaggio: echt een groot kunstenaar, mark his words!

Tja. Merkwaardig, dat Lieske zoveel voorspelbaar bewonderends oplepelt over een kunstenaar aan wiens reputatie we nauwelijks twijfelen – zo krijgen we van de historische figuur alleen te zien wat we al wisten. Oké, in zijn eigen tijd was het naturalisme van Caravaggio nog omstreden, en er rukt in Rome een religieuze groepering van ‘gezuiverden’ op, die er puriteinse normen op nahouden en ‘een totaalstop willen op alle vormen van vermaak’. Maar Lieske drijft dat conflict niet op de spits: Caravaggio behoudt gewoon opdrachtgevers onder de kardinalen. Spanning in de roman zit hoogstens in de zelftwijfel en liederlijkheid van de schilder: op wat een dramatisch moment moet zijn spreekt Shakespeare hem streng toe over zijn arbeidsethos. Oei, nou, dan gaat hij maar weer aan het werk.

Lieske slaagt er niet in iets nieuws over Caravaggio of Shakespeare te vertellen – waardoor wat hij wel uit de kast trekt algauw overkomt als koket, overbodig en saai. Er is een romance van Shakespeare met een hoertje. Er zijn semi-geinige taalverhaspelingen van Shakespeare als buitenlander, en semi-geinige, willekeurige verwijzingen naar z’n oeuvre (‘jas, jas, mijn koninkrijk voor een jas’). Er is wat geroddel over de verhouding tussen Caravaggio en zijn hulpje Cecco. En de kroeggangers zijn de vertelinstantie (de ‘wij’), die iets wegheeft van een Grieks koor, wat de dweperige toon alleen maar versterkt.

Wij van de Ripetta laat zo vooral het gevaar van Lieskes literaire geschiedenisspel zien: dat een al te hagiografische behandeling kan leiden tot een braaf en flets ingekleurde invuloefening.

Lees ook

Een woeste, briesende Beethoven als tijdreiziger

Delen

Mail de redactie

Tijdens de Amerikaanse verkiezingsavond bij de Britse televisieomroep Channel 4, waar Boris Johnson te gast is, krijgt de oud-premier een standje. Tijdens de uitzending houdt Johnson steeds zijn boek omhoog, Unleashed, en verwijst hij ernaar in bijna al zijn antwoorden over Donald Trump. „Dit is zo goedkoop, stop dat boek nu weg”, maant een van de presentatoren hem.

Met dezelfde onbeschaamdheid waarmee Johnson zijn politieke memoires promoot, heeft hij die geschreven. In Unleashed, in het Nederlands vertaald als Ontketend, beschrijft Johnson zijn turbulente politieke loopbaan. De belangrijkste periodes waren zijn acht jaar als burgemeester van Londen, van 2008 tot 2016, zijn twee jaar als minister van Buitenlandse Zaken (2016-2018) en tot slot zijn premierschap en tijd als leider van de Conservatieve Partij, van eind 2019 tot begin juli 2022.

Sommige van zijn analyses zijn raak. Johnson verwoordt de problemen in het Verenigd Koninkrijk in dit boek scherpzinniger en eerlijker dan hij ze ooit als premier heeft omschreven. Bijvoorbeeld als het gaat over de grote sociaal-economische ongelijkheid in het land en het feit dat veel Britten buiten Londen en het rijke zuidoosten zich achtergesteld voelen. Johnson ziet ‘het gapende gat in productiviteit tussen verschillende delen van het Verenigd Koninkrijk’ als belangrijkste oorzaak. Grote delen van het land, zo’n beetje alles buiten Londen, zijn ‘te lang behandeld als economische bijzaak’, terwijl het ‘onzin is dat inwoners daar minder getalenteerd zijn’.

Ook als Johnson over het belang van onderwijs schrijft, geloof je hem. In een hoofdstuk over de coronapandemie en de lockdowns schrijft hij hoe erg hij het vindt dat armere kinderen achterblijven met lezen en rekenen. Onderwijs vindt hij het ‘allerbelangrijkste deel van levelling up’, zoals hij zijn ideeën over het bijtrekken van de Britse bevolking buiten Londen noemt. Het is ‘absoluut misdadig dat we toestaan dat zo veel kinderen op hun elfde jaar de basisschool verlaten zonder goed te kunnen lezen of schrijven’.

Twee versies van zijn column

Ook zijn uitleg over het referendum dat de Britten over het lidmaatschap van de Europese Unie hielden, in 2016, is verhelderend. In die jaren was Johnson een van de belangrijkste politieke figuren van de Leave-campagne. Lang ging in de Londense politieke bubbel het verhaal rond dat Johnson ooit twee versies van zijn column voor The Daily Telegraph schreef: eentje waarin hij het Leave-kamp steunde, maar ook eentje waarin hij het tegenovergestelde beweerde en Remain steunde, dus in de EU wilde blijven.

Lees ook

Geen vaccins uit de EU? Dan komt Boris Johnson ze wel halen

Voor zijn tegenstanders waren die twee columns altijd een bewijs geweest van zijn opportunisme, maar in zijn memoires beschrijft Johnson hoe de ene column, die voor Leave, hem veel makkelijker afging dan de andere, en dat die van Remain meer een gedachte-oefening voor hem was. ‘Het lidmaatschap van de EU ondermijnde de onderlinge verbondenheid van de vier landen van het Verenigd Koninkrijk’, stelt hij vast.

Over de Europese subsidies die regio’s konden aanvragen is hij kritisch: ‘De regionale ontwikkeling van Groot-Brittannië was geen Brusselse aangelegenheid. Dit was het werk van Britse politici.’

Punt is alleen dat Johnsons inhoudelijke observaties verdrinken in irrelevante details en wijdlopigheid. In een hoofdstuk over zijn tijd als burgemeester van Londen loopt hij alle adviseurs langs die hun vertrek aankondigden, al dan niet gedwongen – ‘BAF!’. En over zijn tijd als minister van Buitenlandse Zaken, toch een relatief korte periode van twee jaar, vertelt Johnson hoofdstukken lang over bijna al zijn dienstreizen en ontmoetingen met regeringsleiders. Zonder dat daar altijd een clou aan is verbonden.

Zo ontvangt hij in 2018 de Israëlische premier Benjamin Netanyahu in Londen en verzint Johnson ter plekke dat ze aan het bureau staan van de Britse minister van Buitenlandse Zaken Arthur Balfour, die in 1917 een verklaring ondertekende waarin hij een ‘nationaal tehuis voor het Joodse volk’ in Palestina steunde. Veel Joden zagen die verklaring als internationale goedkeuring voor het stichten van de staat Israël. Johnson zegt tegen Netanyahu: ‘„En dit… Dit is de pen die hij heeft gebruikt.” Ik rommelde wat in een bureaulade en haalde er een Bic-balpen van doorschijnend plastic uit. Netanyahu bekeek het ding wat beduusd, waarna we beiden in de lach schoten.’

Omslachtig

Boris Johnson schrijft zoals hij praat: omslachtig en met veel metaforen. Hij vergelijkt zichzelf tijdens de Brexit-onderhandelingen met de EU met stuntman Evel Knievel. ‘Ik voelde me zo’n opschepperige motorstuntman die had beweerd dat hij een onmogelijke truc kon doen; nu hielden ze me aan mijn belofte.’ Het Lagerhuis noemt hij ‘een grote vetklomp van vertraging, die de leiding van de natie verstopte’ tijdens die onderhandelingen. Later, wanneer Johnson tijdens de coronacrisis zelf besmet is met Covid-19 en heel ziek is, moet hij ‘als een Indiase gummibal’ weer op de been zien te komen.

Johnson beschrijft graag hoe hij erop los improviseert – dat gebeurt zo vaak dat het de geloofwaardigheid van zijn eigen anekdotes en het boek als geheel aantast. Zeker in de laatste hoofdstukken over zijn tijd als premier, waarin allerlei kleine feitelijke onjuistheden staan.

De vrijdagmiddagborrels tijdens de coronalockdowns op zijn ministerie, die uitgebreid werden onderzocht, kwamen volgens hem neer op ambtenaren die ‘een glas wijn dronken achter hun bureau’. En als Johnson bij een publiek evenement in Londen duidelijk wordt uitgejouwd omdat veel Britse inwoners genoeg van hem krijgen, een maand voor zijn aftreden in 2022, schrijft Johnson dat het boegeroep ‘nauwelijks te horen’ is.

Uiteindelijk stapt Johnson op als partijleider en premier omdat zijn fractiegenoten het vertrouwen in hem kwijt zijn, na een reeks onhandige optredens en misleiding van het Lagerhuis. Johnson reflecteert niet op die gemaakte fouten: ‘Ik geloof niet dat je de vele flaters die ik heb geslagen moet overschatten’.

Hij stelt wel vast dat hij de steun van zijn fractie in het Lagerhuis onterecht voor lief had genomen. ‘Terugkijkend ben ik er zeker van dat ik met voldoende liefde en aandacht de relatie met de fractie in het parlement had kunnen herstellen. Maar ik leunde slechts achterover. Dat spijt me nu zeer. Ik geloofde ook niet dat ze zo dom zouden zijn om me weg te sturen.’

Waarmee hij schuld voor zijn aftreden toch weer buiten zichzelf legt. ‘Zo dom zouden ze toch niet zijn? Niet echt?’

Delen

Mail de redactie

Om seks te snappen heb je theologen nodig. En auteurs die hier met zoveel eruditie en zo’n prettige stijl over kunnen schrijven als Diarmaid McCulloch in zijn nieuwe boek Lower than the Angels. A History of Sex and Christianity. De maatschappelijke omgang met seks en seksualiteit is alleen goed te begrijpen tegen de achtergrond van de brede christelijke traditie. Dat geldt ook voor wie juist afstand neemt van de christelijke traditie. En al helemaal voor wie zich daarmee identificeert.

Iedereen is erdoor gevormd, of je het nu in de gaten hebt of niet. Bovendien zit het verhaal van christelijke seks en seksualiteit vaak heel verrassend in elkaar. Dat is de centrale boodschap van McCulloch. Lower than the Angels leest als een duizelingwekkende achtbaanvaart door meer dan 2000 jaar worstelen met seks en seksualiteit: McCulloch neemt ook de Joodse en Griekse wortels van de christelijke traditie mee in zijn beschrijving.

Aan het einde weet je twee dingen zeker: vrijwel niets is hoe je dacht dat het zat en precies daarom is de toekomst open. Dat betekent ook dat geen iedere religieuze traditie, of nu Joods, christelijk of islamitisch hoeft te blijven zoals ze nu is of lijkt te zijn. Voor een gepolariseerde maatschappij is dat goed nieuws.

Bij het lezen van McCullochs kleine 700 pagina’s valt gelijk een ding op: hij kan vertellen. Het boek verleidt op vrijwel iedere bladzijde tot nieuwe inzichten en verveelt geen moment. Eruditie gaat hier samen met humor én met diepe ernst.

De Oxfordse hoogleraar wil namelijk ook wat bereiken: hij wil ruimte scheppen voor meer vormen van seks en seksualiteit dan ‘het’ traditionele christelijke huwelijk. Dat is ook persoonlijk: McCulloch is homoseksueel en om die reden werd hem de weg tot het priesterschap in de Church of England versperd.

Dat hij toch een optimistisch boek geschreven heeft is daarom bijzonder. Hij sluit af met de stelling dat er voor christelijke verhouding tot seks en seksualiteit nog hoop is, het verhaal hierover is nog lang niet af. In de christelijke traditie blijkt zo ontzettend veel mogelijk geweest te zijn dat het lezen erover heel blikverruimend is.

Een wat onduidelijke vader

Neem bijvoorbeeld de centrale figuur van de christelijke traditie: Jezus van Nazareth. Hij trouwde nooit, had geen kinderen, hij liet zich weinig gelegen liggen aan claims op hem van zijn moeder, zussen en broers, gaf mannen die hun vrouwen wilden wegsturen nul op rekest, wees polygamie af, zei geen woord over homoseksualiteit, en had bovendien een wat onduidelijke vader.

Veel daarvan staat al op gespannen voet met de gedachte dat mannen netjes moeten trouwen, kinderen krijgen, het te zeggen moeten hebben over vrouwen, en natuurlijk keurig hetero moeten zijn. McCulloch geeft het overtuigend weer en benadrukt hoe Jezus daarmee binnen – en dus niet buiten of tegen – de Joodse traditie van zijn tijd zijn eigen spoor trok.

De belangrijkste motivatie hiervoor verbaast wellicht: de verwachting van het einde der tijden. Preciezer gezegd: de verwachting van Gods oordeel over de wereld en het aanbreken van Gods nieuwe wereld. In deze wereld heerst er geen dood meer en dus valt de organisatie van de maatschappij rondom reproductie weg. McCulloch had dat gegeven wat sterker kunnen benadrukken.

De vaak geciteerde tekst van Paulus dat er in Christus ‘geen man en vrouw’ meer is (Brief aan de Galaten 3:28) gaat bijvoorbeeld hierover. Wat Jezus en zijn volgelingen doen is hier naartoe leven, alsof ze al in die wereld zijn aangekomen. En dat betekende in ieder geval voor een deel: bevrijding uit het patriarchaat. Dat is immers gericht op het beheersen van de voortplanting en daarmee van vrouwen en het afwijzen van homoseksualiteit.

Een dergelijke manier van denken vanuit de toekomst is heel actueel. Want wie naar een andere manier van leven toe wil, zal zich die eerst moeten voorstellen en kan er dan ook naar toe leven. De Jezusbeweging deed dat 2000 jaar geleden al, ook als het om seks ging.

Lees ook

Hemels genot

Gezin of klooster

Dit aspect van de erfenis van Jezus is dynamiet. De geschiedenis van christelijke seks en seksualiteit is eigenlijk één grote worsteling ermee. Dit begint al snel, zoals McCulloch laat zien in een hoofdstuk met de veelzeggende titel ‘Families or Monasteries’ (‘Gezinnen of kloosters’). Er ontstaan twee wegen. Deels omarmden christelijke gemeenschappen weer bestaande vormen van het gezinsleven en de bijbehorende opvattingen over seksualiteit en genderrollen. Dat leidde onder meer tot een sterke onderschikking van vrouwen en het benadrukken van het krijgen van kinderen. De andere optie was die van een celibatair leven, alleen of in een gemeenschap.

Dat laatste kende zeker extreme vormen van lichaamsvijandelijkheid en het afwijzen van seks, inclusief zelfcastratie. Toch schuilt ook hier weer een verrassing. Bij de afwijzing van seks en seksualiteit hoorde een soort ‘sexit’: uit de rolpatronen stappen die in de Grieks-Romeinse maatschappij samenhingen met het gezin en de familie. Een man bleek meer te zijn dan een voortplantingsmachine – en een vrouw kon tot meer zelfstandigheid komen en de risico’s van zwangerschappen en geboorte omzeilen.

Wie zich tot dusver een situatie voorstelt van vrome christelijke huwelijken en plechtige kloostergeloftes, heeft het mis. Zulke geloftes komen vooral op vanaf de vierde eeuw, wanneer de christelijke traditie in het Romeinse Rijk dominant wordt. Het christelijke huwelijk – en dit is één van de grootste eyeopeners van McCullochs boek – is van nog veel later en ontstaat niet waar je het zou verwachten.

Onder islamitische invloed

De kerkelijke rol bij het huwelijk ontstond namelijk pas in de zevende eeuw onder islamitische invloed in het huidige Irak. In Europa bleven huwelijken nog lang een zaak tussen twee mannen, zoals McCulloch schrijft: een deal tussen twee gezinshoofden over een zoon en een dochter.

Nog zo’n laatkomer is de gedachte dat seks en vooral dan seksueel genot iets te maken heeft met het doorgeven van zonde; de leer van de erfzonde. De doctrine stamt uit de het denken van de Noord-Afrikaanse bisschop Augustinus. Hij schreef in de vierde en vijfde eeuw, maar zijn leer zou pas in de eeuwen daarna kenmerkend worden voor de Westerse kerk.

Het kloosterbestaan dat vanaf de vierde eeuw opkomt heeft voor McCulloch nog een ander aspect. Hij ziet het klooster als een schuilplaats voor vormen van verboden liefde: tussen mannen, bijvoorbeeld. Relaties tussen vrouwen blijven bij McCulloch daarbij wat onderbelicht, terwijl de auteur zelf aangeeft dat mannen ook als het om homoseksualiteit gaat vaak te veel aandacht krijgen. Wat meer systematische aandacht voor vrouwen zou goed geweest zijn. Ook als hij eerder – en wat onkritisch – Bijbelse voorbeelden van relaties van hetzelfde geslacht behandelt (David en Jonathan; Jezus en Johannes) zou dat passend geweest zijn.

Twee reformaties

Wie tot ongeveer de helft van het boek het gevoel had op wel erg onbekend terrein te zijn, krijgt bij de behandeling van de elfde tot de achttiende eeuw vastere grond onder de voeten. Dan komen er thema’s aan bod die herkenbaarder zijn. McCulloch vat ze onder de noemer van twee reformaties.

De eerste is die van paus Gregorius VII, de tweede die van Maarten Luther. De eerste behelst in de 11de eeuw zowel de invoering van het celibaat voor geestelijken en een sterkte toename van centraal kerkelijk gezag onder de paus. In het verlengde hiervan wordt ook het huwelijk een officieel sacrament en daarmee ook onontbindbaar.

De andere reformatie was een beweging de andere kant op. In de protestantse reformatie benadrukt Maarten Luther juist het belang van het huwelijk, ook voor geestelijken, en maakt het huwelijk daarmee een stuk minder sacraal. Beide ontwikkelingen drukken tot vandaag hun stempel op West-Europa. Toch bevat Lower than the Angels ook hier verrassingen. Zo werd celibatair leven gezien als een teken van echte mannelijkheid – ridderordes als die van de Tempeliers bestonden uit celibataire mannen; zij waren zo mannelijk dat ze zelfs hun seksualiteit onder controle hadden. Voor mannen die dat niet lukte, was er her en her ook wel een ongebruikelijke oplossing: bordelen onder bisschoppelijk toezicht.

Aan de protestantse kant wordt bij radicale groepen polygamie herontdekt: één man huwt meerdere vrouwen, naar goed Bijbels voorbeeld. Die praktijk werd snel de kop in gedrukt. McCullochs boek laat zo steeds zien dat niets vanzelfsprekend is en dat het altijd ook nog anders kan. Ook in deze formatieve periode.

Wel zou hij wat meer aandacht hebben kunnen besteden aan het Oosten, de orthodoxe en oriëntaalse kerken. Want daar huwen geestelijken gewoon door (behalve bisschoppen), heeft niemand last van de erfzonde à la Augustinus en blijft ook echtscheiding een optie. De Westerse traditie is er maar één onder velen en zeker niet vanzelfsprekend.

De vrije keuze

De laatste hoofdstukken van McCullochs Lower than the Angels gaan over de 18de tot 21ste eeuw en daarin pakt hij ook bekendere thema’s op, zoals de spanning die met de Verlichting opkomt tussen de vrije keuze van de mens en kerkelijke discipline en moraal. Maar weinig lezers zullen al geweten hebben dat het nu net de wetshervorming van Napoleon (‘Code Napoléon’) is die het huwelijksrecht weer een heel stuk conservatiever maakt, ten nadele van de vrouw, terwijl in de reactionaire Rooms-Katholieke Kerk veel vrouwen een plek voor zelfontplooiing vinden in een exploderend aantal vrouwenordes.

McCulloch laat in dit verband ook zien hoe de steeds dominantere stroming van ‘Evangelicals’ in het protestantisme eigenlijk een kind van de seculiere Verlichting is met zijn vrije keuze voor bekering en een bijbehorende (conservatieve) seksuele moraal. Veel aandacht geeft McCulloch aan emancipatie, van slaafgemaakten, vrouwen en homoseksuelen, waarbij hij ook geseksualiseerd machtsmisbruik terecht aan de kaak stelt. Het politiseren van seks en seksualiteit benoemt hij daarbij nadrukkelijk (zij het met name in het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten en Rusland – de wereld is groter).

In zijn slotbeschouwing benadrukt hij dat de christelijke traditie in meer dan 2000 jaar ruimte heeft geboden voor heel verschillende vormen van omgang met seksualiteit. Er is geen reden om aan te nemen dat dat in de toekomst niet zo zou kunnen zijn. Ook onderstreept McCulloch dat nadenken over seksualiteit in het teken stond van brede theologische reflectie, die verder gaat dan het citeren van een toepasselijk Bijbelvers. De ruimte die hij in het verleden vond, kan zo een voorbode zijn voor ruimte voor veelkleurige seksualiteit in de toekomst, ook in die van het christendom.

Delen

Mail de redactie