Ze zeiden het in 2015 al: in hun volgende film zouden „de hoofden heel organisch over de keien rollen”. En wel op basis van degelijk historisch onderzoek over depressieve vrouwen die in het 18de-eeuwse Oostenrijk een kind om het leven brachten om op het schavot te eindigen. Zelfmoord voerde katholieken immers direct naar de hel, maar bij een executie waren er biecht en absolutie. Sacramenten die uitzicht boden op de hemel na een gepaste strafperiode in het vagevuur.
Veronika Franz (59) en Severin Fiala (39) debuteerden in 2014 zeer succesvol met het Ich Seh, Ich Seh, een sfeervolle horrorfilm die een Amerikaanse remake kreeg. Toch bleek het lastig om het op zich vrij goedkope historische drama Des Teufels Bad in Oostenrijk gefinancierd te krijgen: pas tien jaar later zag dit duistere, schokkende en trieste verhaal het daglicht. De film gaat over de Oostenrijkse boerendochter Agnes, die in haar wanhoop een kind vermoordt. Het begint hoopvol als ze trouwt met de goedige boerenzoon Wolf, maar hij is vermoedelijk homoseksueel en wil niets weten van seks. Wolfs moeder geeft Agnes de schuld, die verzinkt in een depressie.
Ik spreek Franz en Fiala in februari in hotel Hyatt in Berlijn. Het duo blijkt nog steeds elkaars zinnen af te maken. Bij een vraag of de macabere openbare executie in de film historisch verantwoord is, klinkt het antwoord zo:
Franz: „Ja, omstanders dronken indertijd bloed van een pas onthoofde misdadiger als medicijn tegen depressie en melancholie…”
Fiala: „…wat best ironisch is. Dat is nu juist wat Agnes op het schavot bracht.”
Franz: „Zo laten we ook zien hoe Agnes een wondje in haar nek vies maakt. In de jaren zestig verwondden Oostenrijkse boeren nog steeds hun koeien en smeerden vuil in de wond…”
Fiala: „…zodat er pus uit kwam. Dat was een lichaamssap dat eruit moest…”
Franz: „…om ziekte te genezen.”
Veronika Franz en Severin Fiala doen alles samen. Franz: „Vroeger schreven we aan dezelfde tafel en ging de laptop heen en weer. Google Docs is een zegen voor ons.” Hun samenwerking gaat zo’n twintig jaar terug. Fiala studeerde en paste op de twee kinderen van Veronika Franz en haar echtgenoot, regisseur Ulrich Seidl. Franz: „Severin was minder geïnteresseerd in geld dan in film, dus ik huurde videobanden voor hem. Als ik thuiskwam keek ik soms een film mee. We realiseerden ons al snel dat we van precies hetzelfde hielden.” Fiala: „Alsof we één brein delen. We zijn het altijd met elkaar eens. En samen op filmavontuur gaan is leuk. Een regisseur voelt zich vaak eenzaam op de set.”
Zonde en ellende
Agnes is een van vele tientallen vrouwen die in de 18de eeuw via een gruweldaad in de hemel hoopten te komen. De film is gebaseerd op research van historicus Kathy Stuart, in Berlijn te gast op de rode loper. Franz: „Die verhoorprotocollen zijn een van de weinige bronnen over het vrouwenleven in dorpjes van toen. Dat ze zo vaak een kind doodden, is deels praktisch: die zijn weerlozer dan grote kerels. Maar ze troostten zich ook met de gedachte dat ze engeltjes maakten. Kinderen werd een leven van zonde en ellende bespaard.”
Fiala: „Bovendien was kindermoord zo’n zware misdaad tegen God dat er automatisch de doodstraf op stond. De autoriteiten wisten ook wel dat het als achterdeurtje naar de hemel werd gebruikt en probeerden dat minder aantrekkelijk te maken door foltering voor de executie. Dat hielp niet, de praktijk stopte pas toen in de 19de eeuw de doodstraf werd afgeschaft.”
Des Teufels Bad wekt een harde wereld tot leven. Franz en Fiala filmden in een armoedige grensstreek met Tsjechië in ruïnes en krotten die vaak uit de 18de eeuw stamden. Het moest echt ogen. Franz: „Elk kostuum moest fouten en beschadigingen bevatten. Het was immers handwerk dat van moeder op dochter en zus tot zus overging. Kleren waren te strak of te wijd, zaten vol gaatjes en lapjes. Maar het was best veel werk, die imperfectie.”
Duister en koud
Duister is hun film ook. Franz: „In zo’n vallei zie je in de winter nauwelijks zonlicht. In die huisjes met dikke muren en piepkleine ramen was het haardvuur vaak de enige lichtbron.” Fiala: „We filmden op 35mm, dat is veel minder lichtgevoelig dan digitaal. Als de lichtmeter van de cameraman de melding ‘error’ gaf, was het goed.”
Opvallend is ook dat de dorpelingen vissers zijn die een linie in een meertje vormen en de vis dan richting de netten drijven. Die techniek wordt nu met kaplaarsen bedreven, maar stamt zeker uit de 12de eeuw. Fiala: „Het idee was eerst dat het verhaal zich in de zomer afspeelt en iedereen op het land werkt. Maar dat ziet er vaak slecht uit in historische films, de acteurs hebben niet genoeg geoefend om geloofwaardig te zijn als boeren die hooien of de oogst binnenhalen. Dat vissen is onverwachts en voegt een laagje documentaire textuur aan de film toe.”
Het was wel afzien voor de cast, die vaak tot hun middel door het water waadde. Franz: „Soms lag er zo’n dun vliesje ijs op, maar wij gingen er uit solidariteit ook in. We waren gezegend met een cast die echt het 18de-eeuwse leven in wilde duiken, [hoofdrolspeler] Anja Plaschg voorop. We bedachten een scène waarin ze door een veld rende, maar de cameraman zei: onmogelijk, veel te veel distels. Anja stortte zich er enthousiast in.”
Fiala: „We maakten ons wel zorgen om de kou, Anja is vrij fragiel en mager. Maar ze vertelde ons dat ze al weken voor de opnames dagelijks een ijsbad nam om eraan gewend te raken.” Franz: „We hebben samen echt geleden. Dat maakt deze film best een emotionele ervaring.”
Praten over zelfdoding kan gratis, anoniem en 24/7 bij de landelijke hulplijn 113 Zelfmoordpreventie. Telefoon 0800-0113 of chat op 113.nl.
