Poetin schiep met Prigozjin zijn eigen monster van Frankenstein

Als er iets is dat de muiterij van Jevgeni Prigozjin en zijn Wagnergroep heeft aangetoond, dan is het wel dat de machtselite in het Kremlin hopeloos verdeeld is en president Vladimir Poetin in het nauw zit. Prigozjin, die met zijn daad van verzet waarschijnlijk uit eigenbelang handelde omdat hij weigerde zijn huurlingenleger te onderwerpen aan het gezag van het ministerie van Defensie, heeft Poetin daarbij ook nog eens vernederd. Dat de Russische president de onderhandelingen met zijn tegenstander en voormalige chef-kok – althans voor de bühne – door de Wit-Russische president Aleksandr Loekasjenko liet voeren en hij hierin niet zelf het voortouw nam, versterkt die indruk alleen maar.

De zwakte van Poetins machtssysteem, dat zaterdag ineens als een kaartenhuis leek in te storten, bleek toen Prigozjins manschappen tot op 200 kilometer van Moskou konden komen zonder op tegenstand van betekenis te stuiten. De vlucht van een deel van de Russische elite naar het buitenland, zaterdag, en de militaire versterkingen die in het kader van ‘Operatie Vesting’ rondom de Russische hoofdstad werden aangelegd, duiden erop dat de paniek in het Kremlin groot was.

Vooral Poetin moet ontgoocheld zijn geweest toen hij constateerde met Prigozjin zijn eigen monster van Frankenstein te hebben geschapen. De Wagner-groep gold tenslotte als de informele gevechtsgroep van het Kremlin, opgericht om in binnen- en buitenland het vuile werk op te knappen. Zo speelde Wagner een belangrijke rol bij de annexatie van de Krim in 2014.

Sinds de Russische invasie in Oekraïne van 24 februari 2022 blonken Prigozjins huurlingen, aangevuld met duizenden tuchthuisboeven die niets te verliezen hadden, uit in strijdlust en opofferingsgezindheid. Gaandeweg de oorlog raakten ze daardoor populair bij de gewone soldaten aan het front, die door de legerleiding, slecht uitgerust en gefoerageerd, als kanonnenvoer op de Oekraïense linies werden afgestuurd.

Opmaat voor nieuwe revolutie

Prigozjins kritiek op de strategie van minister van Defensie Sjojgoe en stafchef Gerasimov droegen aan die populariteit verder bij. Er werd zaterdag dan ook serieus rekening mee gehouden dat als de Wagner-huurlingen inderdaad de poorten van Moskou zouden bereiken, zij op de steun van eenheden van het reguliere leger konden rekenen. Het had de opmaat kunnen zijn voor een nieuwe Russische Revolutie, die het huidige regime de nekslag zou geven.

Poetin heeft de opstand van Prigozjin en de verdeeldheid binnen de machtselite aan zichzelf te danken. Het succesvol tegen elkaar uitspelen van de verschillende groeperingen in het Kremlin was jarenlang misschien wel de belangrijkste kwaliteit waarmee hij zijn eigen positie en die van zijn naaste vrienden kon bestendigen.

De veiligheidsdiensten en het leger luisteren elkaar permanent af en vertrouwen niemand

Die verdeel-en-heerspolitiek leidde tot onderling wantrouwen bij de verschillende ministeries en veiligheidsdiensten. En juist dat wantrouwen is Poetin steeds meer parten gaan spelen. Aan de vooravond van de Russische invasie in Oekraïne in 2022 durfden de elkaar bestrijdende veiligheidsdiensten hun hoogste baas zelfs niet te vertellen dat het Oekraïense volk het Russische leger helemaal niet met bloemenkransen zou ontvangen, zoals Poetin op grond van hun rapporten meende te kunnen vaststellen. Van een staatsgreep die enkele dagen had moeten duren, was daardoor ineens geen sprake meer toen Rusland Oekraïne op 24 februari 2022 daadwerkelijk binnenviel. In plaats daarvan mondde de inval uit in een slepende, bloedige oorlog.

Onderlinge spanningen

Sindsdien zijn de onderlinge spanningen tussen de verschillende veiligheidsdiensten en het leger alleen maar toegenomen. Ze luisteren elkaar permanent af en vertrouwen niemand, wat funest is voor de tijdens een oorlog vereiste samenwerking. Daardoor is er steeds meer zand in de Kremlinmachinerie terecht gekomen en functioneert het machtssysteem van Poetin in feite niet meer, als het al ooit naar behoren heeft gefunctioneerd.

De berichten van Wagners officiële kanaal op Telegram spraken gisteren boekdelen toen er tijdens de opmars te lezen was: ‘De staat bestaat niet langer. Pypa [Poetin, red.] heeft opzettelijk alle staatsinstellingen vernietigd. De rest is gedaan door corruptie. Het einde van deze viering van het leven is voorbij.’

Dat Poetin blind is geweest voor het vastlopen van zijn manier van regeren, is misschien wel het beste te herleiden op het gezegde ‘de tsaar is goed, de bojaren zijn slecht’. Eeuwenlang werd hiermee geprobeerd om ten opzichte van het volk de hoogste gebieder van Rusland uit de wind te houden voor het falen van de staat en daarmee van hemzelf. Niet de tsaar, maar de leden van de feodale aristocratie droegen schuld voor alles wat er in het rijk misging. Op zijn beurt zou Poetin misleid worden door zijn ministers. Op de Russische staatstelevisie wordt daar regelmatig het ‘bewijs’ van geleverd als een van die ministers bij Poetin op het matje wordt geroepen en daar met een deemoedig gezicht aan een zijtafeltje van het presidentiële bureau de kritiek van zijn baas in ontvangst neemt en met gebogen hoofd beterschap belooft.

Spiegelpaleis

Juist het spiegelpaleis dat Poetin op die manier heeft gecreëerd, heeft het mogelijk gemaakt dat iemand als Prigozjin het in scherven uiteen kon laten vallen door openlijk de minister van Defensie en de stafchef te bekritiseren en hun aftreden te eisen. Door ook nog eens te openbaren dat zij in februari 2022 Oekraïne binnen waren gevallen zonder dat er sprake was van een provocatie door Oekraïne en de NAVO, en dat zowel in 2014 als in 2022 leden van de presidentiële administratie, de FSB en sommige oligarchen er alleen maar op uit waren om de grondstoffen en industrie van de Donbas te plunderen, daagde hij de hele Russische machtselite uit.

Zowel Prigozjins mars op Moskou als zijn uitspraken over de machthebbers in het Kremlin hebben de zwakte van het Poetin-regime aan de hele wereld geopenbaard. De hem door het Kremlin geboden veilige aftocht naar Wit-Rusland betekent dan ook allesbehalve dat de paniek bezworen is, laat staan dat Prigozjins rol is uitgespeeld. Er doet zich in dat opzicht een andere historische parallel voor nu Rusland in Oekraïne een oorlog voert die op korte termijn niet te winnen is. Zo keerden begin 1917 vergelijkbare gedesillusioneerde soldaten terug van het front in de Eerste Wereldoorlog om in Petrograd en Moskou een revolutie te ontketenen. In zijn live-televisietoespraak van zaterdag verwees Poetin daar zelfs naar toen hij zei dat toen conflicten achter de rug van het leger „de grootste catastrofe” bleken te zijn „die tot de vernietiging van het leger en de staat en het verlies van grondgebied leidden, met een tragedie en een burgeroorlog als gevolg”.

De hoogste gebieder van dat moment, tsaar Nicolaas II, geloofde toen nog altijd dat zijn volk mateloos van hem hield en hem zou blijven steunen. Dat de oorlog ongunstig voor Rusland verliep, was hoogstens de schuld van zijn onderling verdeelde ministers. De tsaar was tenslotte altijd goed, totdat de genadeloze werkelijkheid het tegendeel liet zien. Precies die werkelijkheid heeft Prigozjin met zijn mars op Moskou geopenbaard.