Het kabinet laat verschillende vormen van demonstraties en andere acties tegen het licht houden. Vooral snelwegblokkades die het verkeer ontwrichten, bezoeken bij politici thuis waarbij de privacy in het geding is, en acties die de nationale veiligheid kunnen schaden zoals Koranverbrandingen, zullen onder de loep worden genomen.
Dit blijkt uit de brief die de ministers Dilan Yesilgöz (VVD, Justitie) en Hugo de Jonge (CDA, Binnenlandse Zaken) vrijdagmiddag naar de Tweede Kamer hebben gestuurd over demonstratievrijheid. Het onderzoek naar mogelijke beperkingen wordt uitgevoerd door het Wetenschappelijk Onderzoek- en Datacentrum (WODC), onderdeel van het Ministerie van Justitie.
Activisten reageren verdeeld. Sommigen vrezen dat de brief „de weg plaveit naar antidemonstratiewetgeving”, zoals klimaatbeweging Extinction Rebellion vrijdagmiddag schreef. Anderen zoals Kick Out Zwarte Piet (KOZP) zijn juist blij met de ‘heldere’ uiteenzetting van het demonstratierecht.
Het kabinet had de Kamer de brief beloofd omdat daar groeiende onrust bestaat over ondermeer de (pogingen tot) snelwegblokkades door Extinction Rebellion en de omvangrijke politie-inzet die dat vraagt. Hierover schrijven de ministers: „Net als veel landen om ons heen zien we ook in Nederland dat demonstranten de grenzen van het recht opzoeken of die grens zelfs bewust overschrijden, met als doel maximale publieke aandacht te generen en/of besluitvorming af te dwingen.”
Burgemeesters klaagden over onnodig veel politie-inzet en ontwrichting van het verkeer. Het kabinet wil nu eerst van het WODC weten hoe politie en justitie in andere landen met dit soort grootschalige acties omgaan.
Koranschendingen
De brief gaat ook in op andersoortige acties zoals koranverbrandingen. Onlangs nog verbood de Arnhemse burgemeester Marcouch een koranverbranding omdat die tot te veel spanningen in de stad zou leiden. Hij drong aan op een algeheel verbod op koranverbrandingen zoals dat al eerder in Denemarken is afgekondigd. Het kabinet ziet blijkens de brief niets in een verbod van koranschendingen.
Die vallen volgens de ministers onder de vrijheid van demonstratie. Het wil wel laten onderzoeken of gevaar voor nationale veiligheid een reden voor de rechter kan zijn om aangekondigde koranschendingen te verbieden. Volgens minister De Jonge laat het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mensen daarvoor de nodige ruimte.
De Jonge zei ook dat het grondrecht van demonstratie ten onrechte vaak hoger wordt aangeslagen dan andere grondrechten zoals die op privacy. „Momenteel kennen we bijna een hiërarchische schikking van de grondrechten die vreemd is aan de nevenschikking van onze grondrechten in onze grondwet”, aldus De Jonge na de ministerraad. Daardoor zijn er nu volgens de minister te weinig wettelijke mogelijkheden om controversiële huisbezoeken aan politici of demonstraties van anti-abortusactivisten op de stoep van een kliniek te verbieden.
Het kabinet wil dat het WODC de verschillende grondrechten die in dit soort situaties aan de orde zijn, nader tegen elkaar afweegt, dit mede op basis van buitenlandse ervaringen.
In activistische kring is verschillend op de brief gereageerd. „Door heel Europa wordt vreedzaam (klimaat)protest gecriminaliseerd”, schreef Extinction Rebellion in een reactie. „Het vandaag aangekondigde onderzoek plaveit de weg voor antidemonstratiewetgeving, zoals die de afgelopen jaren in de UK is ingevoerd. Wij maken ons hier grote zorgen over.” Sam Schwencke van Extinction Rebellion, die onlangs in NRC actie-ervaringen met andere activisten deelde, ziet echter ook lichtpunten. „Er staat heel veel uitleg in van het demonstratierecht. Daar kunnen veel burgemeesters hun voordeel mee doen”, zegt ze.
Jerry Afriyie van Kick Out Zwarte Piet deelt haar mening. Hij schrijft aan NRC: „Een brief waarvan menig Kamerlid hoopte dat deze het demonstratierecht zou indammen blijkt achteraf een opfriscursus demonstratierecht te zijn. De brief is helder en duidelijk over hoe het demonstratierecht wettelijk is vormgegeven.”
Toch heeft hij ook zorgen. Afriyie is onder meer bang dat het onderzoek van het WODC zich vooral zal richten op de noden van gezagsdragers zoals burgemeesters, politie en Openbaar Ministerie. „Hiermee lijkt het alsof men onderling wil uitzoeken hoe zij het demonstratierecht alsnog kunnen inperken” , aldus de voorman van KOZP.
Anti-lockdown-activist Willem Engel ziet in de brief een volgens hem al langer bestaande trend terug bij politici en bestuurders om demonstraties met een bepaalde politieke inhoud te problematiseren. „Het Israël-Palestina-conflict bijvoorbeeld wordt in de brief als splijtzwam aangehaald, de ultieme dooddoener”, schrijft Engel. „Hierbij wordt op de inhoud van de demonstratie ingegaan, iets dat bij corona ook regelmatig gebeurde. Dat is niet toegestaan.”
Reikwijdte
Boerenorganisatie Farmers Defence Force toont zich verbaasd over het aangekondigde onderzoek door het WODC. „Wat me opvalt”, schrijft bestuurslid Sieta van Keimpema aan NRC „is dat het demissionaire kabinet wil kijken wat andere landen doen. Maar dat is niet zo relevant. Een juridisch onderzoek lijkt mij logischer. Wat bij het demonstratierecht altijd moet prevaleren is het vastgelegde demonstratierecht in het Verdrag van de Rechten van de Mens plus beschikbare jurisprudentie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.”
Ook mist Van Keimpema een onderzoek naar, volgens haar, overtredingen door de overheid zelf van de regels inzake demonstratierecht. Ze noemt „excessief geweld door de politie, belemmeringen opgelegd aan demonstranten zoals een preventief trekkerverbod, het uitvaardigen van noodbevelen zonder aanleiding.”
De Haagse burgemeester Jan van Zanen die zich vaak roert in discussies over het demonstratierecht, verkeert volgens zijn woordvoerder momenteel in het buitenland, en kon daarom geen reactie geven.
