Onverschrokkenheid kun je Jessica Dempsey niet ontzeggen. Na een korte loopbaan als professioneel actrice werd ze de eerste Australische vrouw op Antarctica, waar ze meebouwde aan een robottelescoop. Als adjunct-directeur van de James Clerk Maxwell Telescope in Hawaï ging ze het gesprek aan met de lokale bevolking, die langdurig protesteerde tegen de reusachtige Thirty Meter Telescope (TMT) die op de heilige berg Mauna Kea zou worden gebouwd – een kwestie die nog niet is opgelost.
Dat ze in 2022 werd aangetrokken als directeur van Astron, het Nederlands instituut voor radioastronomie in Dwingeloo, betekende dus dat de organisatie klaar was om te veranderen. Eén van haar eerste doelen was om de man-vrouwverhouding gelijker te trekken, wat tweeënhalf jaar later al merkbaar is. In 2023 werd ze hoogleraar ethiek van astronomie in Nijmegen, waar ze colleges geeft over verschillende thema’s: inclusiviteit, ethiek, duurzaamheid en leiderschap. Zaken waarvoor zij zich nadrukkelijk inzet, ook internationaal.
U zou ermee kunnen wegkomen om zich alleen te richten op de wetenschappelijke activiteiten van uw instituut. Waarom neemt u zoveel andere zaken op zich?
Lachend: „Uit zelfkastijding misschien? Ik kan en wil niet passief toekijken bij onrechtvaardige situaties. Een vriendin zei ooit tegen me: Jess, je kunt niet elke pup uit het asiel bevrijden. En ik zei: ja dat kan ik wel! Ik heb niet de illusie dat ik alles kan oplossen, maar ik sta niet aan de zijlijn.
„Bovendien zie ik deze kwesties niet als extra dingen, maar als essentiële onderdelen van mijn baan. Een duurzame organisatie maakt minder kosten. Een inclusieve werkcultuur zorgt voor een langduriger behoud van werknemers. Aandacht voor ethiek voorkomt miskleunen en crises. Allemaal dragen ze bij aan een gezonde organisatie.”
Bij de protesten van de lokale bevolking op Hawaï vertegenwoordigde u de partij die – in hun ogen – verantwoordelijk was voor het onrecht.
„Ik was een van de meest gehate mensen van Hawaï. Ik doorstond die tijd met het mantra: wees dapper, wees vriendelijk, wees wijs. Wat me opviel was de onwennige omgang met ethisch uitdagende kwesties van mijn collega’s. Sterrenkundigen waren het niet gewend om als de slechterik gezien te worden. Ze hadden nooit nagedacht over hun bevoorrechte positie op een eiland met een historie van armoede en een volk dat verdreven was. In het begin leefde ik in diezelfde bubbel. Toen de crisis uitbrak, werd duidelijk dat het velen ontbrak aan de vaardigheden die daarvoor nodig zijn. Astronomen hadden nooit geleerd hoe je met ethische dilemma’s omgaat, ze hadden geen ethische routekaart.”
Ik zei tegen hem: het is inderdaad niet fijn wat je nu voelt, maar beeld je eens in dat je dit gevoel elke dag van je leven hebt gehad
Kon u hen helpen?
„Ik had een ‘huilhoekje’ in mijn kantoor waar de ene na de andere sterrenkundige instortte in een staat van totale, existentiële wanhoop. Ik herinner me een jonge onderzoeker die beduusd binnenkwam. Zijn auto, waar hij een sterrenkundesticker op geplakt had, was met een autosleutel bewerkt. Dit is niet waarom ik sterrenkunde ben gaan studeren, snotterde hij.
„Ik zei tegen hem: het is inderdaad niet fijn wat je nu voelt, maar beeld je eens in dat je dit gevoel elke dag van je leven hebt gehad. Dat is de realiteit voor mensen die van hun oorspronkelijke woonplaats zijn verdreven. Dat jij dit gevoel pas na 35 jaar voor de eerste keer hebt, is een privilege. Dus huil er vooral een keertje over, maar zie het verder vooral als een baaldag op je werk. Zie jouw gevoel in verhouding met wat er aan de hand is op dit eiland. En ga er dan mee aan de slag.”
Zijn er andere plekken in de wereld waar een situatie als op Hawaï dreigt te gebeuren?
„80 procent van de toonaangevende telescopen wereldwijd is gebouwd in andere landen dan de landen die ze financieren. Het overgrote deel daarvan staat bovendien op inheems territorium met een arme bevolking. Nieuwkomers zouden meer oog moeten hebben voor de impact die dit heeft op deze gemeenschappen en streven naar wederzijds begrip, verbinding en samenwerking.
„Bij nieuwe projecten, zoals de Square Kilometre Array in Zuid-Afrika en de Africa Millimetre Telescope in Namibië, is het belangrijk dat we daar vanaf het begin al scherp op letten.”
Het idee dat je de wereld of mensen niet beïnvloedt, vind ik op zijn minst naïef. Bovendien is de voetafdruk van sterrenkunde niet gering
Onder Astron valt ook de Westerbork Synthese Radio Telescoop (WSRT), met veertien antennes. Deze staan gedeeltelijk op het terrein van het vroegere Kamp Westerbork, waarvandaan in de Tweede Wereldoorlog Joden en Roma naar vernietigingskampen werden gestuurd.
De telescoop is op leeftijd en over de bestemming van het terrein is een actueel thema.
„In Hawaï moest ik al balanceren tussen spirituele en wetenschappelijke belangen, maar hier is het nog ingewikkelder: de betekenis van Westerbork veranderde door de jaren heen. De telescopen werden ooit gebouwd om een pikzwarte associatie uit te wissen. Nu wil een nieuwe generatie iets wat juist wel herinnert aan de oorlog. Ten slotte heeft astronomie hier ook een plaats, het is een van de laatste radiostille zones in West-Europa waar we nog naar het heelal kunnen luisteren. Ik voel me geroepen om een manier te vinden waarop we deze twee waarheden op een respectvolle en gevoelige manier belichten.”
Duurzaamheid staat ook op uw agenda. U roept sterrenkundigen op om te kijken naar hun ecologische voetafdruk.
„Sommige astronomen pleiten zichzelf vrij van ethische verantwoordelijkheid. Ze denken: wij kijken naar de sterren, we hoeven ons niet bezig te houden met die andere zaken. Dat is hun ethisch kompas in een notendop. Het idee dat je de wereld of mensen niet beïnvloedt, vind ik op zijn minst naïef. Bovendien is de voetafdruk van sterrenkunde niet gering. Nieuwe observatoria, radiotelescopen voorop, produceren een gigantische hoeveelheid data. De komende jaren zal deze datastroom exponentieel groeien, met een enorme energieconsumptie tot gevolg.
„Wetenschappers zouden hierin een leidende rol moeten nemen: klimaatverandering zal een technische oplossing hebben en die zal niet komen van een partij die primair geld wil verdienen. De afgelopen jaren verscheen een studie van sterrenkundigen die uitrekenden wat de koolstofvoetafdruk van grote observatoria was. Dat maakt het probleem kwantitatief en kweekt bewustwording.”
Ik kan nog steeds niet elke pup redden, maar wel meer dan voorheen
Hebben deze studies al een concreet effect gehad?
„Voor radiotelescoop Lofar, bij Exloo in Drenthe, werd een levenscyclusanalyse gedaan, dat voorbeeld werd gevolgd door wetenschappers van de Square Kilometre Array, de toekomstige grootste radiotelescoop ter wereld. We hebben net 3 miljoen euro ontvangen van NWO om een stappenplan voor verduurzaming te implementeren bij Astron. Ik ga een duurzaamheidsingenieur aannemen, de eerste in zijn soort.”
Verwacht u van de volgende generatie sterrenkundigen duurzamer gedrag?
„Voor jonge mensen die ik spreek heeft duurzaamheid de hoogste prioriteit. Velen voelen een diepe wanhoop en uitzichtloosheid over de toekomst. Ik wil hen helpen voorbij die angst te komen en problemen behapbaar te maken, door zich te richten op haalbare oplossingen. Daarbij leg ik de verantwoordelijkheid bij instellingen en overheden, niet bij individuele wetenschappers. Ik hoop dat promovendi zullen eisen dat telescopen klimaatneutraal worden, zonder zelf gestraft te worden voor hun individuele ecologische voetafdruk.”
Denkt u dat ze deze verandering zomaar kunnen afdwingen?
„Draagvlak aan de top is cruciaal: betrokken leiders, die moedige beslissingen durven te nemen. Daarom heb ik mijn pad gekozen, vanuit deze positie kan ik meer impact maken. Ik kan nog steeds niet elke pup redden, maar wel meer dan voorheen. Mijn mantra is wel realistischer geworden: ze zullen je niet bedanken, ze zullen je waarschijnlijk niet herinneren, en het zal waarschijnlijk niet werken. Maar ik doe het toch.”
Wat voor leider wilt u zelf zijn?
„Een effectief leider. En de enige echt effectieve leider is iemand die zichzelf onnodig maakt. Daarom leid ik de mensen om mij heen nu op om mijn rol over te nemen. Een nieuwe groep gepassioneerde, ethische en strijdlustige wetenschappers, technici en ingenieurs zal het roer overnemen, zodat ik kan zeggen: fantastisch, ik trek me terug. You got this.”
