Een jaar na ‘bloedige januari’ zitten Kazachstanen nog steeds met veel vragen

Een jaar geleden stapten de vier kinderen van Ajdos Meldechan in de auto in de Kazachstaanse stad Almaty. Uit angst voor de hevige politieke rellen, die het land sinds de jaarwisseling in de greep hielden, had het gezin dagenlang thuis opgesloten gezeten. Nu moesten er dringend boodschappen worden gedaan: voedsel, luiers, water. En dus reed Meldechans oudste zoon, samen met zijn zus Zjanel, hun broertje Bekislam en vierjarige zusje Ajkorkem naar het centrum van de stad.

Die dag, 7 januari 2022, was het juist wat rustiger op straat. Niemand van het gezin had de opdracht gehoord die de Kazachstaanse president, Kassym-Jomart Tokajev, die ochtend aan zijn ordetroepen had uitgevaardigd: schiet met scherp op alles wat verdacht is. Toen de vier aankwamen bij een van de centrale kruispunten, openden onbekenden plotseling het vuur. „Ze zagen drie lichtflitsen, daarna werd er secondenlang geschoten”, deed Ajdos Meldechan afgelopen jaar zijn verhaal tegen Radio Azattyq, de Kazachstaanse tak van nieuwssite Radio Free Europe (RFE/RL). De auto werd doorzeefd en zijn kinderen raakten zwaargewond. De 16-jarige Zjanel had zeven kogels in haar lichaam, maar overleefde volgens de artsen door „een wonder”. Haar vierjarige zusje Ajkorkem kreeg een kogel in haar hoofd en stierf nog diezelfde dag. „Papa, ik heb ons zusje niet kunnen redden”, jammerde Zjanel.

Bloedige januari

Het meisje is het jongste slachtoffer van de gewelddadige volksopstand, die de Kazachstaanse geschiedenis ingaat als ‘Qandi Qantar’: bloedige januari. Wat op 2 januari in de westelijke stad Zjanaozjen begon met protesten tegen een verhoging van de brandstofprijzen, mondde uit in een volkswoede die zich razendsnel verspreidde naar andere steden. In Almaty, Kazachstans tweede stad en economische zwaartepunt, gingen duizenden burgers de straat op in vreedzaam protest tegen armoede, sociale ongelijkheid en de corruptie in het land. De situatie escaleerde toen jongeren en politie slaags raakten, en plunderaars en oppositiegroepen zich bij hen voegden.

Er zijn stappen gezet en deze regering is iets minder autoritair, maar het blijft slechts een imitatie van democratie

Jevgeni Zjovtis directeur van het International Bureau for Human Rights

President Tokajev trad hard op: hij sprak van een „buitenlandse terreuraanval” en een „couppoging” en liet duizenden mensen arresteren. De regering trad terug en president Tokajev vaardigde de noodtoestand uit. Rusland stuurde onder de vlag van de regionale veiligheidsorganisatie CSTO een vredesmacht om de orde te herstellen. Tegelijkertijd brak achter de schermen een machtsstrijd uit tussen Tokajev en diens voorganger en leermeester Noersoeltan Nazarbajev (82), die het land dertig jaar lang met ijzeren vuist had geregeerd en achter de schermen nog altijd veel macht genoot. Tokajev kwam als winnaar uit de strijd.

Een jaar na dato is er nog altijd geen overtuigende verklaring voor de vraag hoe het zó mis kon gaan in het doorgaans stabiele Centraal-Aziatische land. Volgens de Kazachstaanse mensenrechtenactivist Jevgeni Zjovtis, directeur van het International Bureau for Human Rights, ligt de oorzaak in verschillende factoren: groeiende sociaal-economische onvrede onder de bevolking, het gebrek aan toekomstperspectief voor de jeugd, plus een machtsstrijd binnen de politieke elite. „Sinds 2019 trok Tokajev steeds meer macht naar zich toe, ten koste van die van Nazarbajev. Diens clan maakte zich zorgen over hun toekomst. Maar het burgerprotest was sociaal-economisch van aard, veel meer dan politiek”, vertelt Zjovtis telefonisch vanuit Almaty, waar hij ooggetuige was van de opstand.

Hervormingen

Vaststaat dat de januari-opstand de politieke constellatie in het land grondig overhoop heeft gehaald. De regering vertrok, Nazarbajevs clan werd aan de kant geschoven, er kwamen juridische en politieke hervormingen en de 66-jarige Tokajev verstevigde zijn mandaat dit najaar in vervroegde verkiezingen. Maar het verloop van de verkiezingen, waarbij Tokajev het opnam tegen een reeks onbekende kandidaten en 81 procent van de stemmen kreeg, leidde internationaal tot zorgen. Reporters Without Borders waarschuwde voor „ondermijning” van de persvrijheid en voor een nieuwe mediawet, die de overheid meer controle geeft over de pers. Tokajev beperkte zijn presidentschap weliswaar tot één termijn, de duur ervan rekte hij dit najaar per wetswijziging op van vijf naar zeven jaar.

Lees ook: Kazachstanen vragen zich verdwaasd af: hoe verder na de opstand?

Ook Zjovtis is sceptisch. „Ja, er zijn stappen gezet en deze regering is iets minder autoritair, maar het blijft slechts een imitatie van democratie”. Dat het politieke systeem van binnen nog hetzelfde is, wekt volgens hem geen verbazing.” Tokajev heeft carrière gemaakt dankzij Nazarbajev en is een vertegenwoordiger van diens regime. Hij doet mooie beloftes, maar echte hervormingen zijn uitgebleven. Dat veroorzaakt teleurstelling onder Kazachstanen.” Die teleurstelling werd afgelopen week zichtbaar, toen in het westen van het land honderden werknemers opnieuw de straat opgingen uit onvrede over hun economische situatie. Dit voorjaar worden er parlementsverkiezingen gehouden, maar ook daar wordt weinig van verwacht. Ondertussen proberen Nazarbajevs vertrouwelingen hun macht te herstellen.

Imperiale ambities

De oorlog in Oekraïne maakt de situatie extra explosief. Vanaf september overspoelden miljoenen Russische migranten, voornamelijk mannen die vreesden door president Vladimir Poetin te worden gemobiliseerd, het land. Ingeklemd tussen de imperiale ambities van Rusland en de economische macht van China, moet Kazachstan proberen zijn onafhankelijkheid te bewaren. Dat lijkt niet in het voordeel van Poetin uit te pakken. Net als de andere landen in de regio sprak ook Kazachstan zich afkeurend uit over de oorlog, weigerde Tokajev de door Rusland geannexeerde gebieden in Oekraïne nadrukkelijk te erkennen, en houdt het land zich officieel aan de westerse sancties tegen Rusland. „Met iedere raket die het op Oekraïne afschiet, vernietigt het Kremlin de Russische invloed wereldwijd en vooral in de post-Sovjet regio”, schreef Centraal-Azië-analist Timoer Oemarov in december.

Meedoen aan de sancties is geen steun voor het Westen of protest tegen Rusland: het is een poging om de economie te redden van verval en isolatie

Timor Oemarov Centraal-Azië-analist

Dat betekent volgens analisten niet dat Kazachstan de samenwerking met Rusland staakt, of de kant kiest van het Westen. „Meedoen aan de sancties is geen steun voor het Westen of protest tegen Rusland: het is een poging om de economie te redden van verval en isolatie”, schreef Oemarov. Vanuit Almaty is Zjovtis het daarmee eens. „Kazachstan probeert Rusland tevreden te houden. Dat zag je in de Kazachstaanse stem tegen de VN-resolutie, half december [die eiste dat Rusland zijn agressie in Oekraïne staakt, red.]. Poetin en Tokajev kennen elkaar goed, ze hebben elkaar vaak ontmoet. Ze lijken elkaars positie te respecteren. Tegelijkertijd wil Kazachstan relaties met China, de VS en met Europa ontwikkelen, een ingewikkelde geopolitieke evenwichtsoefening.”

Terwijl president Tokajev werkt aan de versteviging van zijn regionale positie en interne macht, zitten de duizenden slachtoffers van de januariopstand nog altijd met onbeantwoorde vragen. Ook het gezin Meldechan heeft geen rust. De kogels die de vierjarige Ajkorkem doodden, zouden volgens ballistisch onderzoek afkomstig zijn van een type wapens, dat enkel door het Kazachstaanse leger wordt gebruikt. Toch zijn de daders nog altijd niet gevonden. „[De politie] zei dat we de dader nooit zullen vinden, omdat [de president] toestemming had gegeven op iedereen te schieten. Ze zullen niemand veroordelen”, vertelde vader Meldechan aan RFE/RL. In plaats daarvan werd hij onder druk gezet om zijn zoektocht naar gerechtigheid te staken. Na bedreigingen door de Kazachstaanse veiligheidsdienst KNB ontvluchtte het gezin eerder dit jaar het land.

Correctie (6 janauri 2023): In een eerdere versie stond een verkeerde datum van het schietincident. Het ging niet om 7 september 2022, maar om 7 januari 2022. De tekst is aangepast.